جایگاه سیل در مخاطرات طبیعی
سیلاب‌ها یکی از رخدادهای طبیعی هستند که بیشترین تاثیرات اجتماعی و اقتصادی را پس از خشکسالی‌ها به همراه دارند. در ایران به‌رغم وجود آب و هوای خشک و نیمه‌بیابانی، رخداد سیلاب به‌عنوان اثرگذارترین مخاطره طبیعی شناخته می‌شود. پدیده سیل را از لحاظ زمانی می‌توان به سه بازه قبل از وقوع، حین و بعد از وقوع سیلاب تقسیم‌بندی کرد که هر کدام اقدامات متناسب با خود را به‌منظور کاهش آسیب‌های ناشی از آن می‌طلبد. در این نوشتار به بررسی علل وقوع سیلاب فروردین‌ماه رودخانه کشکان (لرستان) و مسائل پیرامون آن براساس عوامل موثر پرداخته می‌شود.
حوضه آبریز رودخانه کشکان یکی از زیرحوزه‌های مهم حوضه آبریز کرخه است که با مساحتی بالغ بر 9000 کیلومتر مربع در بخش میانی کوه‌های زاگرس واقع شده است. شاخه اصلی این رودخانه، که حوضه آبریز آن به‌طور کامل در استان لرستان قرار دارد و بیش از 30 درصد از مساحت کل استان را تشکیل می‌دهد، از اتصال رودخانه‌های هرو (کاکارضا) و دوآب تشکیل می‌شود و در مسیر خود پس از دریافت آبراهه‌های دیگر با عبور از شهر پلدختر در محلی به نام پل گاومیشان به رودخانه سیمره متصل شده و درنهایت با تشکیل رودخانه کرخه به مخزن سد وارد می‌شود. رودخانه کشکان بخش عظیمی از آب رودخانه کرخه را تامین می‌کند و رژیم آبی آن در زمان‌های پربارش عمدتا سیلابی است و در مقاطع زمانی متفاوت سیلاب‌های مختلفی را تجربه کرده است. شکل 1 تصویر ماهواره‌ای رودخانه کشکان در بازه عبور از شهر پلدختر را نشان می‌دهد.
دلایل رخداد سیلاب
مروری بر تحلیل‌های آماری موجود نشان می‌دهد تمرکز زمان‌های پربارش در این حوزه عمدتا اواخر فصل زمستان و ابتدای فصل بهار است و اتفاقا الگوی بارش در فروردین98 نیز از این روند تبعیت کرده؛ با این تفاوت که میزان بارش‌ها به نحو قابل‌ملاحظه‌ای نسبت به دوره‌های زمانی گذشته افزایش محسوس یافته است. براساس آمارهای ارائه‌شده بارش‌ها در سال آبی ۹۸-97 تا تاریخ 25 فروردین98 نسبت به دوره زمانی بلندمدت 50ساله نزدیک به 100درصد افزایش داشته و در مقایسه با سال آبی گذشته نزدیک به 250درصد با افزایش همراه بوده است.
اگرچه افزایش‌های رخ‌داده را می‌توان در مجموعه تغییرات شرایط آب و هوایی1 بررسی یا تفسیر کرد، اما علاوه‌بر این موضوع، تغییرات ایجادشده در حوضه آبریز رودخانه کشکان طی سال‌های اخیر اعم از تغییر کاربری اراضی، قطع درختان جنگلی، تخریب مراتع و توسعه‌های روستایی و شهری در کنار خشکسالی‌های متمادی باعث تشدید حجم سیلاب‌ها شده است.
رودخانه کشکان در سیلاب‌های اخیر در ایستگاه پلدختر جریانی بالغ بر 5000 مترمکعب بر ثانیه را تجربه کرده است. این میزان جریان توسط ایستگاه پلدختر ثبت شده، اما متاسفانه به‌واسطه تخریب ایستگاه در اثر شدت سیلاب، اعداد بالاتر ثبت نشده است. هرچند اثبات این مدعا مستلزم بررسی‌های دقیق‌تری است، ولی به نظر می‌رسد دبی جریان تا 7000 مترمکعب بر ثانیه افزایش داشته است. دلیل نگارنده برای این موضوع شواهد میدانی از حین وقوع سیلاب است، به نحوی که به نظر می‌رسد یکی از پل‌های واقع روی رودخانه در محدوده شهر پلدختر برای عبور سیلاب 7000 متر مکعب بر ثانیه طراحی شده و هنگام سیلاب، جریان در شرایط مقطع پر از محل این پل عبور کرده و حتی براساس گواه برخی شاهدان محلی مقداری از جریان از روی پل سرریز کرده است. این میزان دبی براساس تخمین‌ها و آخرین مطالعات انجام‌شده معادل دبی با دوره برگشت بیش از 500 سال است.
چرا خسارت‌های سیل افزایش پیدا کرد
حجم سیلاب به وقوع‌پیوسته، بسیار قابل‌توجه است و بدون شک رخداد سیلابی با این حجم بسیار زیاد، اثرات قابل‌ملاحظه‌ای را با خود همراه خواهد داشت، اما در کنار این عامل از دلایل دیگری که باعث تشدید خرابی‌ها شده است، نباید گذشت؛ دلایلی که نقش انسانی را چون سیلاب‌های گذشته همچنان برجسته نگه می‌دارد و به‌طور مجدد به ما یادآوری می‌کند که رعایت رژیم حقوقی رودخانه‌ها ضروری است.
بررسی میزان تاثیر هر یک از این عوامل فرصت مناسب و مطالعات دقیق‌تری را می‌طلبد، ولی در شواهد میدانی موضوعات زیر توجه هر کارشناسی را به خود جلب می‌کند. اهم این عوامل را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد.
وجود مستحدثات در بستر و پهنه سیلابی رودخانه به‌عنوان اثرگذارترین عامل انسانی در وقوع خسارت‌های ناشی از این سیلاب؛ شکل 2 عکس هوایی رودخانه کشکان در بازه پلدختر را نشان می‌دهد و مقایسه بین تصویر 1 و این تصویر توسعه‌های صورت‌گرفته در محلی که مسیر عبور جریان‌های سیلابی رودخانه بوده را به خوبی نشان می‌دهد (توجه به این مطلب نیز ضروری است که بسیاری از این توسعه‌های شهری ناگزیر است).
کاهش مقطع عرضی رودخانه در اثر جانمایی نادرست دیواره‌های حفاظتی؛ جانمایی دیواره‌های حفاظتی در چندین بازه از رودخانه موجب کاهش مقطع عرضی رودخانه شده، به نحوی که کاهش عرض رودخانه موجب افزایش ارتفاع جریان شده است؛ شکل 3 محل احداث دیواره بتنی تخریب‌شده در کناره چپ رودخانه را نشان می‌دهد.
انسداد غیرمهندسی یکی از دهانه‌های پل واقع بر روی رودخانه در محدوده شهر؛ انسداد دهانه پل حاصل اتصال دایک حفاظتی می‌تواند موجب کاهش عرض عبور جریان سیلابی و به‌تبع آن افزایش ارتفاع جریان شود. شکل 4 انسداد دهانه پل واقع در محدود شهری را نشان می‌دهد.
آب‌شستگی ایجادشده در محل دیواره‌های حفاظتی، شکست و تخریب آنها و ورود جریان از محل شکست به درون مناطق شهری؛ تجمع جریان آب در پشت این سازه‌ها و شکست و ریزش ناگهانی این سازه‌ها در مجاورت رودخانه موجب ورود پرقدرت جریان آب به درون مناطق شهری شده و توجه به این مطلب ضروری است که قدرت جریان با شکست ناگهانی سازه‌های حفاظتی افزایش می‌یابد. شکل 5 تصویری از دیواره‌های شکسته‌شده را نشان می‌دهد.
جایگاه لایروبی رودخانه در کاهش خسارت‌ها
لایروبی رودخانه‌ها موضوعی است که شاید این تصور را ایجاد کند که با اجرای آن، امکان کاهش اثرگذاری سیلاب رودخانه وجود می‌داشت. عمدتا سیلاب رخ‌داده در رودخانه کشکان را می‌توان از نوع سیلاب‌های ناگهانی2 به حساب آورد و عملیات لایروبی رودخانه، جدای از اثرات مخرب زیست‌محیطی، به نظر نمی‌رسد با توجه به حجم و نوع رژیم سیلاب اخیر و همچنین طبیعت رودخانه کشکان می‌توانست تاثیری در افزایش ظرفیت جریان رودخانه ایجاد کند.
اگرچه رودخانه کشکان در سیلاب اخیر حجم جریان قابل‌توجهی را تجربه کرد، اما امروزه ابزارها و سنجه‌های ماهواره‌ای در کنار مدل‌های هواشناسی و هیدرولوژیکی قابلیت پیش‌بینی بارش‌ها و تبدیل آنها به رواناب را دارند و این موضوع در مدل‌های هواشناسی داخلی پیش‌بینی شده و هشدارهای لازم داده شده بود. اما ضرورت ایجاب می‌کند در کنار مدل‌های هواشناسی مورد استفاده، مدل‌های هیدرولوژیکی نیز برای هشدار رخدادهای سیلاب در آینده مورد استفاده قرار بگیرند تا درک بهتری از شرایط جریان رواناب ایجاد شود. علاوه‌بر این، استفاده از سامانه‌های پیش‌بینی و هشدار سیل به‌عنوان ابزارهای به‌روز دنیا نیز حائز ارزش خواهد بود.
ضرورت ایجاد جایگاه علمی در موضوع سیلاب‌های اخیر برای رخدادهای آتی
تعریف جایگاه علم در سیلاب‌های اخیر کشور را نباید فراموش کرد؛ به عبارت دیگر، ورود علمی در هر کدام از مراحل زمانی سه‌گانه پدیده سیلاب، برای تشریح و ارائه نتایج کاربردی موضوعی است که قطعا با حضور پررنگ جامعه دانشگاهی حاصل می‌شود. مسائل و سوالات متعددی در این خصوص مطرح است که لازم است در هر رشته متخصصان امر با رویکرد تحلیلی به موضوع نگریسته و برداشت‌های لازم را برای ارائه راهکارهای مناسب جهت پیش‌بینی و پیشگیری حوادث مشابه آتی ارائه کنند. در این راستا پرداختن و بازنگری در رعایت رژیم حقوقی رودخانه به‌منظور تعیین نقشه‌های پهنه‌بندی و خطرپذیری سیلاب از ضروریات است.
انتهای پیام /
