به شكر و با توكل كامل به ذات پاك يگانه كه همه چيز از اوست و از او آمده‌ايم و به او باز مي‌گرديم. جبر و اختيار دو نكته قابل تامل در زندگي انسان است و در نوشتار پيش رو سعي بر آن است كه آنچه خداوند از اين دو مقوله در حد فهم نگارنده قرار داده است براي بحث، تفكر و تكامل با توكل بخداوند در اختيار خوانندگان قرار گيرد. چون توكل بر خداست ، خداوند كفايت خواهد فرمود. براى تحليل دقيق‌تر اين بحث مي‌بايد خالق و خلقت او و خود را بهتر بشناسيم . خداوند خوب كامل ، پاك كامل ، قادر مطلق، داناى كامل ، مهربان كامل ، بخشنده و مهربان كامل است. وجود او ، لطف او و رحمت او بي‌نهايت است. او تنها يار و نگهبان ماست و براى يارى و نگهبانى ما كافيست . ما به غير از خداوند هيچ يار و نگهبان و مدد كارى نداريم. او يگانه خالق و ارباب ماست. همه كارهاى خداوند از روى حكمت و مصلحت است و از وجود خداوند مگر خير كامل حاصل نمي‌شود. قادر مطلق اوست. خداوند در قران كريم سوره كهف آيه (39) ميفرمايد" تو چرا وقتى به باغ خود در آمدى نگفتى كه همه چيز به خواست خداست و جز قدرت خدا قوه‌اى نيست و اگر تو مرا از خود به مال و فرزند كمتر دانى."
خداوند زمين و آسمانها را خلق فرموده ، برنامه اوليه آن را نگاشته است و لحظات بعد را لحظه به لحظه تدبير مي‌كند. همه كار هاى خداوند از روى حكمت و مصلحت است . خداوند به قدرت و مشيت خود لحظه به لحظه خلقت خود را تدبير فرموده و به جلو حركت ميدهد. خداوند هميشه بهترين را پيش مي‌آورد. خلقت خداوند يك خلقت زنده است. خداوند بر همه امور عالم احاطه كامل دارد. خداوند در قران كريم سوره رعد آيه (39) ميفرمايد" خدا هر چه خواهد محو و هر چه خواهد اثبات مي‌كند و اصل كتاب مشيت اوست".خداوند در سوره سجده ميفرمايد" خدا آن كسى است كه آسمان و زمين و هر چه بين آنها است همه را در مقدار شش روز بيافريد، آنگاه به خلقت عرش باعظمت پرداخت شما را غير او هيچ يار و ياور و شفيع و مدد كارى نيست (4) اوامر عالم را از آسمان تا زمين تدبير مي‌كند سپس روزى كه مقدارش به حساب شما بندگان هزار سال است باز بسوى او بالا رود(5)."
حال به بحث انسانها مي‌پردازم. خداوند انسان را خلق فرموده است و به او قوه تشخيص ميان خوب و بد عطا كرده است. خداوند انسان را مسئول به اين قوه تشخيص قرار داده است . انسان تنها در برابر خدا مسئول است. در حد توانايى كه خداوند عطا نموده مسئوليم و تنها مسئول تشخيص و عمل خود هستيم. حال ما كى هستيم ؟ جوهرى كه از بدو تولد بلطف خداوند با آن به دنيا مي‌آيم قسمت مهمى از وجود ماست. اين جوهر با تربيت خانوادگى كه خداوند در چهار چوب نظام خود مقرر فرموده ، تربيت محيط كه خداوند تعين فرموده ، شرايطى كه خداوند ما را در ان قرار ميدهد، حمايتى كه خداوند در حفظ و تكامل ما ميفرمايد و راهنمايى‌هاى خداوند به صورت مستقيم و يا بوسيله پيامبران خود به ما ميفرمايد جلا مي‌گيرد. ما با توجه به تمام نكات ذكر شده از اين رحمت قوه تشخيص ، استفاده مي‌كنيم. عوامل ذكر شده از جوهر اوليه ما و آنچه آن‌را جلا داده و شرايطى كه خداوند ما را در آن قرار ميدهد در چگونگى تصميمات ما نقش اساسى دارد. بنابراين قضاوت تنها با خداوند است زيرا تنها او مي‌داند كه جوهر اوليه‌اي كه انسان با آن خلق شده، چيست و اين جوهر چگونه جلا پيدا نموده و اكنون در چه شرايطى خوب و بد را تشخيص ميدهد. تنها امكان ما حق انتخاب كه خداوند بما عطا فرموده در چهارچوبى كه ذكر شد ميباشد . خداوند بر اساس چگونگى انتخاب ما و مصلحت و مشيت خود لحظه بعد را در جمع خلقت براى ما و ساير مخلوقات تدبير مي‌كند. اهميت انتخاب ما براى شخص خود ما مي‌تواند مهم باشد وليكن اهميت اين انتخاب در جمع خلقت خدا بستگى به مشيت ذات پاك يگانه دارد. خداوند در قران كريم سوره شورى آيه (31) چنين ميفرمايد" و شما در زمين هيچ قدرتى نداريد و از كوچكترين قواى جهان زبون و عاجزيد و غير خدا در عالم هيچ يار و ياورى نخواهيد داشت". خداوند زمين و آسمانها و آنچه در آن است را خلق فرمود و برنامه ريزى اوليه آن‌را تعين نموده است . يكايك انسانها نيز قسمت ناچيزى از اين آفرينش هستند.
خداوند به انسان قوه تشخيص خوب و بد را داده است. بر اساس نكاتى كه ذكر شد خداوند به مصلحت خود چه براى امتحان و چه براى تكامل و يا هر مصلحتى كه صلاح بداند ما را در شرايطى قرار ميدهد تا در آن شرايط از قوه تشخيص خود استفاده كنيم. بر اساس آن تصميم خداوند به مشيت خود لحظه بعد را رقم مي‌زند و به‌مصلحت خود شرايط لحظه بعد را معين ميفرمايد. حال آنكه تشخيص ما به مرحله عمل برسد و يا خير با خداست، زيرا خداوند قدرت خود را لحظه به لحظه و در تركيبات مختلف به ما عطا مي‌كند . نبايد از ذهن دور داشت كه به عمل در آوردن قصد انسان ، بستگى به خواست خداوند دارد. اگر خداوند در لحظه بعد از قدرت خود و با تركيب لازم آن‌را عطا نفرمايد آب از آب تكان نمي‌خورد. كنترل كامل در دست خداوند است. خداوند در سوره روم ايه(4) ميفرمايد" در اند سالى خواهد شد و كليه امور عالم از قبل و بعد از اين همه بأمر خداست و ان روز مومنان شاد ميشوند". خداوند در قران كريم سوره حديد ايه (22) ميفرمايد" هر رنج و مصيبتى كه در زمين يا از نفس خويش به شما رسد همه در كتاب پيش از آنكه دنيا را ايجاد كنيم ثبت است و خلق آن بر خدا آسان است."
دعا نيز بسيار مهم است. خداوند دعاى مؤمنين را مستجاب مي‌گرداند. انتخاب دعا بدرگاه خداوند و استجاب دعا مؤمنين از طرف خداوند از عوامل مؤثر در نظام آفرينش است. از موهبت‌هاى مهم خداوند نعمت ايمان است . اينكه موهبت در جوهر اوليه انسان هديه شده باشد و يا بعد، و چگونگي تكامل اين موهبت، خود بحث جداگانه‌اى دارد. خداوند در سوره الرحمن آيه (29) ميفرمايد" هر كه در آسمانها و زمين است همه از او حوائج خود را مى‌طلبند و او به شان و كارى پردازد."
نکته دیگری که در اینجا قابل عرض است توکل است.توکل یعنی اینکه ما کار خود را بخداوند میسپاریم و خداوند کفایت میفرماید. مومنان همیشه و در همه حال بر خداوند توکل میکنند.مسئولیت ما در حد قدرتی هست که خداوند لحظه به لحظه بما عطا میفرماید.وظیفه ما استفاده از این قدرت در چهار چوب رضایت اوست.
خداوند در سوره ص میفرماید" ما اسمان و زمین و هر چه بین انها ست بازیچه و باطل خلق نکردیم این گمان کافرانست وای بر کافران از عذاب سخت اتش دوزخ(27)ایا ما انان را که بخدا ایمان اورده و باعمال نیکو پرداختند مانند مردم مفسد در زمین قرار میدهیم یا مردان با تقوی و خدا ترس رامانند فاسقان بدکار جزا خواهیم کرد بلکه بدان دوزخی و خوبان بهشتی خواهند بود"(28)
تمام خلقت در تدبير و احاطه خداوند است. خود ما انسانها زاييده جوهر وجود اوليه ، شرايط ، تربيت و حفظ و راهنمايى كه خداوند عطا ميفرمايد هستيم. اين عوامل در تصمياتى كه اتخاذ مي‌كنيم مؤثر است . خداوند به مشيت ، حكمت و مصلحت خود لحظه بعد را رقم مي‌زند. ما تشخيص را مي‌دهيم وليكن به جامعه عمل رسيدن آن به مشيت خداوند است. اين كه بشود و يا نشود با خداست. كنترل كامل در دست خداوند است. يكايك ما انسانها در اينكه به بهشت و يا جهنم برويم و يا در چه حد در تقواى خود تكامل پيدا كنيم به لطف خداوند مي‌توانيم نقش داشته باشيم وليكن اينكه در چه حد مي‌توانيم در تعين سرنوشت خود و آنچه نوشته شده و ميشود نقش داشته باشيم به مشيت خداوند مربوط ميشود. كنترل كامل همه چيز در دست خداوند است. ما مي‌توانيم نقش داشته باشيم وليكن حد و اهميت آن در احاطه كامل آفريننده است.
خداوند در سوره فاطر آيه (10) ميفرمايد" هر كه طالب عزت است تمام عزت خاص خداست كلمه نيكوى توحيد بسوى خدا بالا رود و عمل نيك و خالص آن‌را بالا بردو بر آنكه به مكر و تزوير اعمال بد كند عذاب سخت خواهد بود و فكر مكرشان بكلى نابود خواهد شد."
