روخانه های مرزی ایران در انتظار تحرکات دیپلماتیک دولت یازدهم هستند . تحرکاتی که به روشن شدن وضعیت رودخانه های مرزی و تحقق حقابه ایران منجر شود .

اگر آنجا نفت باشد یا گاز، مرزها قیق می‌شوند . نفت باشد یا گاز، میدان به صفت مشترک می‌شود و شرکا رسم شراکت فراموشششان می‌شود . نگاه‌ها همگی معطوف می‌شود به میدان مشترک نفتی و گازی و سرمایه‌ها سرازیر این میادین مشترک می‌شود تا سهمی از آن برای هر مالک رقم بخورد. حساسیت‌ها بر سر نفت و گاز در حالی بالاست که بسیاری از تحلیلگران می‌گویند جنگ‌های آینده بر سر گاز و نفت و سایر منابع طبیعی نیست. جنگ‌ها بر سر آبی است که این روزها دیگر به آسانی بر همه جای این کوره خاکی نمی‌بارد و کشورهایی که در منطقه خشک و نیمه خشک قرار گرفته‌اند از این تنش‌ها بیش از دیگران بهره منفی خواهند برد. ایران نیز از آن دسته کشورهایی است که در منطقه خشک و نیمه خشک قرار دارد. بر اساس اعلام وزارت نیرو بخش مهمی از شهرهای ایران در معرض خطر کم آبی است و نیمی از سدهای ایران خالی مانده‌اند . یکی از مهمترین دلایل بروز این بحران عدم مدیریت مناسب منابع آبی از یک سو و بی‌توجهی به پراکندگی جمعیت از سوی دیگر است . بسیاری از کارشناسان بین المللی آب ایرانیان را مردمی عاشق سدسازی می‌دانند. سدسازی‌هایی که از اوایل دهه هفتاد در ایران رونق گرفت و حالا از پس بیست و اندی سال بسیاری‌شان بی‌آب مانده‌اند یا با منابع اندک آبی روزگار می‌گذرانند . از سوی دیگر تاسیسات پایین دست اغلبشان تکمیل نشده است و همین سد را تبدیل کرده است به یک دریاچه کوچک بدون کانال لازم برای آبیاری و ...

از این روست که همه مقامات وزارت نیرو این روزها هشدار می‌دهند که تابستان گرمی پیش روست و باید به فکر صرفه‌جویی بود تا غول بی آبی از شیشه بیرون نیاید .

اما این همه ماجرا نیست . در غیاب سیاستگذاری درست برای استفاده از منابع آبی مشترک ایران و کشورهای همسایه، بخش‌هایی از کشور روی زشت خشکی را دیده‌اند و دریاچه‌هایشان به خاطره‌هایی دوردست بدل شده است .

شرق ایران از این وضعیت رنج می‌برد چرا که ایران آن قدر که به فکر استفاده از منابع مشترک نفتی و گازی بود، به فکر دستیابی به تفاهمی رای استفاده از حقابه خود از رودخانه‌های مرزی‌اش با همسایگان شرقی نبوده است .

نشست و برخاست‌هاٰ، عکس‌های یادگاری، تفاهم‌های شفاهی و دست دادن‌ها هیچ کدام نتوانست سبب شود ایران از حق قانونی خود از  رودخانه هیرمند بهره‌مند شود و حالا از پس سال‌های غفلت، دولت یازدهم در صدد برآمده است دیپلماسی آب را احیای کند و این اتفاق کمی نیست .  بالاخره آب نیز به عنوان یک ثروت مشترک قرار است در دولت یازدهم مد نظر قرار گیرد .

سد بی‌عدالتی

تنش میان ایران و افغانستان بر سر آب روخانه هیرمند، ماجرای امروز نیست و ریشه‌اش به دروترین سالیان بازمی‌گردد . آخرین قرارداد نوشته شده میان دو کشور در این زمینه به سال 1351 خورشیدی برمی‌گردد. در این قرارداد حقآبه ايران مشخص شده، اما تقريبا به جز مواقع سيلاب، این حق به دلايل طبيعي و غيرطبيعي از طرف دولت‌هاي مستقر در افغانستان رعايت نشده است.

رودخانه هیرمند با آورد تقریبی سالانه حدود 5/8 میلیارد متر مکعب از کوه‌های غرب کابل سرچشمه گرفته و پس از طی 1050 کیلومتر وارد می‌شود. در حال حاضر سهم ایران از آب رودخانه هیرمند حدود 26 مترمکعب در ثانیه با حدود 800 میلیون مترمکعب در سال است .

همچنین رودخانه هریرود در شرق کشور با دبی متوسط سالیانه حدود 1/2 میلیارد مترمکعب جاری می باشد که طبق آخرین توافق انجام شده، کشور ایران حق استفاده از 50% آب را دارد. میزان برداشت فعلی آب از رودخانه هریرود حدود 150میلیون مترمکعب است و این رودخانه که حدود 112کیلومتر از مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل می دهد پس از دریافت شاخه کشف رود از ایران خارج می شود. میزان آب خروجی از این نقطه تاکنون گزارش نشده است ولیکن به نظر می رسد این مقدار می تواند به‌عنوان درصدی از آب خروجی کشور به حساب آید.

روي كار آمدن طالبان در افغانستان تنها اوج تنش و روزگار تلخ برای افغان‌ها نبود . طالبان تنش آبی با ایران را به اوج رساند و برخی معتقدند عزم دولت وقت افغانستان برای جلوگیری از ورود آب به ایران عامل مهم و محركي براي خروج ايران از بي‌طرفي در اشغال افغانستان شد اما رفتن طالبان پایان ماجرای غم‌انگیز آب نبود چرا که پس از اشغال افغانستان توسعه در بالادست رودخانه‌هاي هيرمند و هريرود در حال پيگيري است و اتفاقا این برنامه افغان‌ها با حمایت آمریکا نیز همراه شده است و به نظر می‌‌رسد همین امر مهم ترين عامل براي ادامه اين تنش خواهد بود. رودخانه هريرود كه سهم مهمي در تامين منابع آب شمال شرق كشور و شهر مهمي همچون مشهد دارد، هنوز هيچ قرارداد و معاهده دوجانبه‌ای ندارد و خطر از بين رفتن حقآبه ايران، آن را به شدت تهديد مي كند.

نوروز امسال وقتی حسن روحانی از سفر فشرده و کوتاهش به افغانستان برای شرکت در جشن جهانی نوروز بازگشتٰ اعلام کرد: در ملاقات با حامد کرزای بحث رودخانه های مرزی مطرح شد و قرار شد ضمن تامین آب تالاب های داخل ایران، دریاچه هامون نیز به وضع سابق خود بازگردد. اوضاع امروز اندکی بهتر شده است . هامون روی زندگی را دیده و آب را در خود جای داده است اما برنامه دولت ایران بنا به گفته محمدباقر نوبخت معاون برنامه ریزی و نظارت راهبردی ریاست جمهوری پیگیری حقابه هیرمند است . وی می گوید: در مقابل خدمات جمهوری اسلامی ایران به افغانستان، حقابه ایران باید پیگیری و وصول شود.

ایران و عراق بر سر یک میز

اما این همه کاری نیست که باید پیگیری شود. شاید ضروری باشد قبل از آنکه ماجرای میادین مشترک نفتی ایران و عراق به سرنوشت میدان مشترک ایران و قطر دچار شود، پرونده آب‌های مرزی و رودخانه‌های مرزی دو کشور نیز روی میز قرار گیرد تا روشن شود ایران و عراق برای رودخانه‌های مشترک مرزی شان چه برنامه‌ای دارند .هر چند معاهده الجزاير تكليف رودخانه‌هاي ورودي به كشور عراق را مشخص كرده است و بحث دولت عراق براي عدم پذيرش يا ترديد در اين قرارداد به ويژه در مورد مرز بين دو كشور، هيچ محمل حقوقي و بين المللي ندارد، اما مطابق بند سوم از ماده دوم اين قرارداد، تقسيم آب رودخانه هاي زاب و سيروان، موكول به تشكيل كميته مشترك دو كشور است. امري كه حداقل پس از جنگ تحميلي صورت نگرفته است. به نظر می‌رسد با توجه به طرح موضوع دیپلماسی آب در دولت یازدهم و برنامه‌ریزی برای بهره بردن از این اهرم ، ضروری است کمیته مشترک دو کشور راه‌اندازی شود و مساله آب‌های زیرزمینی ایران و عراق نیز مورد بررسی قرار گیرد. توجه به این نکته ضروری است که رودخانه‌های رودخانه های ذاب و سیروان در زمره رودخانه‌های با آب دهی زیاد قرار دارند و به طور متوسط سالیانه حدود 3-4 میلیارد مترمکعب را از کشور خارج می‌کنند اما همان طور که گفته شد هیچگونه پروتکلی جهت بهره برداری از آب آنها با کشور مقابل وجود ندارد.

26رودخانه مرزی

ایران با کشورهای همجوار دارای مرزهای آبی متعدد و متنوعی است. نزدیک به 22درصد یعنی چیزی در حدود 1918 کیلومتر از مرز مشترک ایران با کشورهای همجوار را 26 رودخانه کوچک و بزرگ تشکیل می‌دهد. کل مرزهای کشور حدود 8755کیلومتر است که از این مقدار 2700 کیلومتر از آن دریائی و 4137 کیلومتر نیز خشکی است.برزگترین مرز رودخانه ای مربوط به روخانه ارس به طول 475 کیلومتر و کوچکترین مرز رودخانه ای مربوط به رودخانه دریرج به طول تنها 5/2 کیلومتر است.تنها رودخانه مرزی قابل کشتیرانی ایران، "اروند رود" است که 86 کیلومتر طول دارد و در مرز ایران و عراق قرار گرفته است.

محمد حسین اکبری