به گزارش ایسکانیوز و به نقل از خبر آنلاین در آستانه سالگرد این اتفاق غمبار، عباس بشیری از شاهدان عینی فاجعه منا که پدرش را نیز مقابل چشمانش در این حادثه از دست داده، با حضور در کافه خبر، این روایت تلخ را بازگو کرده و همچنین حجت‌الاسلام مجید مسعودی، مدرس دانشگاه و دانشجوی دکترای حقوق بین الملل به ابعاد فقهی و حقوقی این ماجرا پرداخته است.حجت‌الاسلام مجید مسعودی با تاکید بر این که عربستان هم در حادثه منا مسئولیت فقهی و هم مسئولیت حقوقی دارد میگوید: بهترین راه برای گرفتن غرامت، تشکیل کمیته حقیقت یاب است.این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید.
آقای بشیری، شما که در حادثه تلخ منا حضور داشتید بگویید اصلا چه شد که چنین فاجعه‌ای رخ داد؟
بشیری: بله، من یکی از شاهدانی بودم که بیشترین حضور را در آن صحنه داشتم و به واسطه اتفاقی که برایم افتاد و این که در کنار پدر مرحومم بودم، مجبور شدم حداقل سه یا چهار ساعت در صحنه حاضر باشم. ماجرا هم ساده و هم پیچیده بود. همه شاهد بودیم که چطور در اثر ازدحام جمعیت که به سادگی قابل کنترل بود، عده زیادی از زائران جان خودشان را از دست دادند. شاهدان عینی از جمله کاروان جانبازان کشورمان که جلوتر از ما بودند می‌گفتند این اتفاق به دلیل بستن راه‌های ورود و خروج رخ داد، خیابان 204 ورودی‌های زیادی دارد اما متاسفانه آن راه‌ها را بستند که منجر به چنین فاجعه‌ای شد. درواقع مساله اصلی همین بود که درها بسته شد و این موضوع به ازدحام مردم منجر شد. برآوردی که من داشتم این بود که در هر متر مربع هشت نفر وجود داشت که چهار پنج نفر از آنها فوت کردند.
از نجات یافتن خودتان هم بگویید.
بشیری: خیلی سخت است که بخواهم بیان کنم چه اتفاقی در آنجا رخ داد. حتی در صورت توضیح دادن هم، تنها اندکی از شرایط توصیف میشود و نمیتوان به عمق فاجعه پی برد. این که گفته میشود افرادی که نجات پیدا کردند کمک خداوند شامل حال آنها شده درست است چون شرایط به حدی وخیم بود که قابل تصور نیست. من خودم نمی‌دانم دستم چطور به نرده‌ها رسید و توانستم نجات پیدا کنم. شخصی که کنار دست من بود، کافی بود دستش به میله برسد، چند بار او را صدا کردم و گفتم فقط کافی است یک قدم بیایی، اما توانایی نداشت که نفس بکشد و حتی یک متر اینطرف‌تر بیاید و بعد شنیدیم که ایشان فوت شده‌اند.
این اتفاق عمدی بود یا در اثر سوءمدیریت چنین فاجعه‌ای به وجود آمد؟
بشیری: آنچه مسلم است این است که این اتفاق از سوی افرادی رخ داد که زائر نبودند بلکه مسئولان سعودی و مجریان حج بودند چون بست‌های پلاستیکی داشتند و درها را با آن می‌بستند که مردم عادی آنها را همراه خودشان نداشتند. به عمد بودن این اتفاق برای خیلی‌ها ثابت شده است. شاید نفعی از تاکید بر عمدی بودن این اتفاق به ما نرسد اما به حال نمیتوان کتمان کرد که مدیریت بحران وجود نداشت و اینها چیزی از مسئولیت عربستان کم نمیکند. بی‌تدبیری و برخورد نامناسب سعودی‌ها و مدیریت نکردن بحران به بروز این فاجعه منجر شد. امکان این وجود داشت که فاجعه منا ابعاد کمتری داشته باشد. خودم شاهد بودم که بسیاری از افراد زنده بودند اما در اثر کوتاهی ماموران و رسیدگی نکردن به آنها جانشان را از دست دادند. دیدم چطور کسی که زنده بود ولی حال مساعدی نداشت روی او حوله کشیدند و شست پاهایش را بستند، تا این که یک ساعت بعد یک نفر دیگر او را به صورت اتفاقی تکان داد و او کمک خواست و فهمیدند زنده است؛ اما خیلی‌ها این شانس را نداشتند که دوباره به زندگی بازگردند.
ماموران سعودی حاضر در صحنه کمکی برای نجات جان افراد نمی‌کردند؟
بشیری: عربستان سرباز‌های ناکارآمد و بدون تجربه را به این کار گماشته بود که اگر هم میخواستند کمک کنند، خودشان هم از هوش می‌رفتند و توانایی مواجهه با این قضیه را نداشتند. سربازان کمترین فعالیت را در کمک به مصدومان داشتند. هنگامی که من می‌خواستم پیکر پدرم را از زیر اجساد دیگر بیرون بیاورم و توانایی برای این کار نداشتم، سایر حجاج و چند رفتگر کمک کردند اما همانطور که عکس‌هایی از این حادثه وجود دارد، سربازان با خونسردی ایستاده بودند و حادثه را تماشا میکردند. اگر بگوییم میخواستند انتقام‌گیری کنند، موضع سیاسی داشتند، میخواستند قطع رابطه کنند یا هر تئوری دیگری را که پشت این قضیه بدانیم، در نتیجه آن، حادثه‌ای به وقوع پیوست که افراد بیگناه زیادی جانشان را از دست دادند.
با توجه به ابعاد وسیع این اتفاق، عربستان چطور آن را توجیه میکند؟
مسعودی: متاسفانه در حادثه منا دیدیم جایی که به امن‌ترین نقطه کره زمین معرفی شده است، بیش از هفت هزار نفر از زائران خانه خدا جانشان را از دست دادند. خیابان 204 که به خیابان مرگ معروف شد، منتهی به رمی جمرات میشود. پرسشی که مطرح میشود این است که چرا در حالی که این خیابان درهای خروجی زیادی دارد، چرا عربستان این درها را باز نکرده است؟ دولت عربستان استدلال کرد برای حفظ امنیت منطقه دفاع مدنی عربستان، در را باز نکرده‌اند و بعد از آن به طرق مختلف و با استدلال‌های گوناگون سعی کرده از خودش سلب مسئولیت کند حتی گفتند این واقعه، قضا و قدر الهی بوده است. اما نباید فراموش کرد که چنین اقدامی، مسئولیت‌های مختلفی را برای دولت عربستان به همراه دارد که حتی اگر خودشان آن را انکار کنند، از نظر شرع و قانون قابل انکار نیست.
با این که عربستان مسئولیت این اتفاق را نمیپذیرد، چطور میتوان این مسئولیت را به آنها نسبت داد؟
مسعودی: عربستان یک دولت اسلامی است بنابراین در کنار مسئولیت حقوقی، مسئولیت فقهی عربستان لازم است مورد توجه قرار بگیرد. برای این مسئولیت فقهی میتوان به چند روایت استناد کرد؛ این روایات تنها در منابع شیعه نیست، بلکه در منابع اهل سنت هم چنین روایت‌هایی را داریم. روایتی داریم از امیرالمومنین (ع) که می‌فرمایند کسی که در اثر ازدحام مردم در روز جمعه یا عرفه یا روی پل بمیرد و ندانند قاتل او کیست، دیه او بر عهده بیت‌المال است. روایت دیگری هست که امام صادق (ع) فرمود در زمان حکومت امیرالمومنین، مردم روز جمعه ازدحام کردند و مردی کشته شد، امیرالمومنین دیه این شخص را از بیت‌المال به خانواده او پرداخت کرد. اهل سنت در موارد مختلفی به همین روایات استناد میکنند که اگر کسی کشته شود و قاتل معلوم نباشد، بنا بر روایت امیرالمومنین که در نزد عمر چنین گفت‌وگویی کردند و این اتفاق افتاد، باید پرداخت دیه اجرا شود. بنابراین دولت عربستان قطعا مسئولیت فقهی دارد. اینها روایات مستحکمی است که هیچ خللی در آن نمیتوان وارد کرد و جزو روایات متواتر و قابل استناد است.
از نظر قواعد بین المللی، عربستان چه مسئولیت‌هایی در این زمینه داشته است؟
مسعودی: وضعیت عربستان در حقوق بشر وضعیت اسفناکی است. عربستان از کشورهایی است که به لحاظ رعایت مقررات حقوق بشر نزد مجامع بین‌المللی و سازمان ملل متحد وضعیت نامطلوبی دارد در حالی که عجیب است عضو شورای حقوق بشر است و در آن نقش دارد و درباره کشورهای دیگر اظهارنظر میکند! درباره این مساله هم باید گفت بخشی از تعهداتی که دولتها از جمله دولت عربستان در قبال دیگران دارد، به عنوان تعهدات غیرقراردادی شناخته میشوند یعنی تعهدی که مکتوب نمیشود و یک فرض مسلم از پیش تعیین شده است که نیازی به امضای قرارداد ندارد. زمانی که یک خارجی وارد مرز کشوری میشود، دیگر بیگانه نام میگیرد، حقوق بین‌الملل میگوید بیگانگان حقوقی دارند که دولت میزبان باید آنها را رعایت کند. آیا دولت عربستان نسبت به بیگانگان آنها را رعایت کرده؟ نه تنها در فاجعه منا بلکه در سایر حوادث نیز شاهدیم که دولت عربستان به هیچکدام از تعهدات غیرقراردادی خودش عمل نکرده است. در کنار اینها، اصل منع تبعیض یک اصل مسلم حقوق بشری است که تاکید میکند نباید بین تبعه کشورهای مختلف تفاوتی قائل شد اما به گفته کسانی که در حج بوده‌اند، نوع رفتار ماموران عربستانی نسبت به ایرانی‌ها همواره با خشونت بیشتری نسبت به سایرین همراه بوده است. علاوه بر این، دولتها مسئول حفظ جان افراد بیگانه‌ای هستند که وارد خاک کشور آنها میشود، این هم از مسئولیت‌های غیرقراردادی است که امروز تبدیل به حقوق عرفی شده است. اعلامیه جهانی حقوق بشر در ماده سه اشاره میکند انسان‌ها حق حیات دارند؛ فارغ از نژاد، زبان، عقیده مذهبی و اعتقاداتشان. دولتها باید برای حق حیات آنها تلاش کنند. اما دولت عربستان در فاجعه منا در سال گذشته، همانطور که در حرف‌های آقای بشیری هم اشاره شد، تلاشی در این زمینه از خود نشان نداد و با این که افرادی زنده بودند و امکان این بود که چنین کشتاری اتفاق نیفتد، با آنها طوری رفتار کرد که جانشان را از دست دادند. مورد دیگر این است که اجساد کشته شدگان حرمت دارند. اعلامیه قاهره که یک اعلامیه حقوق بشری است تصریح میکند اجساد محترمند و باید به آنها احترام گذاشته شود اما دیدیم که آنها چه برخوردی با اجساد کردند. همه اینها بر خلاف موازین حقوق بشری است.
آقای بشیری، شما بعد از این اتفاق، برای احقاق حقوقتان پیگیری کردید؟
بشیری: از خواسته های اولیه ما این بود که بدانیم اجساد عزیزانمان را کجا میبرند. پیکر پدر من بعد از بیش از 20 روز از برگشتن ما به کشور بازگشت. در آنجا هم هرچه پرس و جو میکردیم، کسی پاسخگوی ما نبود که بدانیم اجساد عزیزانمان در کجا و چه وضعیتی است. بعد فهمیدیم دلیل این اتفاق این بوده که اجساد را جابجا میکردند که آمار ندهند و بتوانند آمار کشته شدگان را کاهش دهند. میخواستند یکسری را بدون اجازه دفن کنند. این قضیه دفن کردن اجساد مربوط به همان اول پیدا کردن پیکرها بود نه بعد از شناسایی آنها. آقای قشقاوی و وزیر بهداشت که وارد مکه شدند متوجه شدند اولین کاری که عربستانی ها در حال انجام دادن هستند دفن گروهی اجساد است، آنها بلافاصله با رییس جمهور و دفتر رهبری تماس گرفتند وخواستار ورود به این قضیه شدند که چنین اتفاقی نیفتد و با پیام رهبری از این کار جلوگیری شد.
بعد از این ماجراها و بازگشت به ایران، جلساتی با وزارت خارجه و سازمان حج و زیارت داشتیم. آخرین جلسه ما هفته قبل با مسئولان پیگیری این قضیه در ایران بود که ابعاد حقوقی را مطرح کردند و بیان شد چون عربستان عضو هیچ کنوانسیون حقوقی نیست، نمیتوان او را مورد پیگیری در این زمینه قرار داد و برای تشکیل کمیته حقیقت یاب هم رضایت دو طرف لازم است که عربستان به این موضوع تن نمیدهد. ظاهرا فقط از خود دادگاه های عربستان باید این موضوع پیگیری شود اما به دلیل اتفاقی که درباره سفارت عربستان رخ داد و روابط قطع شد، امکان پیگیری از این طریق هم وجود ندارد. درباره جرثقیل هم کشور ما نتوانست غرامت بگیرد چون با این که آنها به ماجرای «قتیل الزحام» و پرداخت دیه این افراد از طریق بیت المال معتقدند و در مراحلی کار در حال پیش رفتن بود، اما به دلیل اتفاق سفارت عربستان، این موضوع هم ناتمام باقی ماند.
سایر کشورها چطور؟ آنها که مشکل سفارت را ندارند، این موضوع را پیگیری کردند؟
بشیری: جالب است که بسیاری از کشورها در حادثه منا قربانی داشتند اما هیچ کشوری تا الان حاضر نشده رو به روی عربستان بایستد. آنها حاضر نیستند منافعشان را از دست دهند و وارد این قضیه شوند به همین دلیل به همان اکتفا میکنند که بگویند قضا و قدر الهی بوده است.
این پرداخت غرامت از طریق بیمه نمیتواند اتفاق بیفتد؟ مگر زائران شامل بیمه نبودند؟
بشیری: مشکلی که وجود دارد همین است که بیمه به علت کاستن از هزینه ها قرارداد را طوری تنظیم کرده که زائران وارد اتوبوس و هواپیما و ... که میشوند بیمه هستند ولی وقتی وارد کشور دیگر میشود میگویند شامل قوانین و حقوق اتباع بیگانه شده و مسئولیت با آن کشور است بنابراین میگویند بیمه میتواند خسارت بدهد اما غرامت فوت نه. سازمان حج اینطور با اداره بیمه قرارداد بسته بوده و از خواسته های ما این بود که سازمان حج قراردادهای محکمتری تنظیم کند و غرامت فوت را هم شامل شود. ظاهرا قرار است از این به بعد این اتفاق بیفتد ولی خب این مورد شامل حال جان باختگان فاجعه منا نمیشود.
از آنجا که جان باختگان منا شهید شناخته شدند، خانواده این افراد شامل خدمات بنیاد شهید میشوند؟
بشیری: خدمات بنیاد شهید متفاوت است و به افراد مختلف خدمات متفاوتی تعلق میگیرد. در ابتدا 10 خدمت فرهنگی در نظر گرفته شده بود، بعد با پیگیری خانواده ها این موارد به 30 رسید اما هنوز خدمات بنیاد شهید برای خانواده شهدای حادثه منا، شامل مستمری، استفاده از سهمیه برای اشتغال و بسیاری از موارد دیگر نمیشود. اینها خواسته هایی است که خانواده بازماندگان فاجعه منا دارند و البته قولهای مساعدی داده شده که مستمری تعلق بگیرد.
آقای مسعودی، یعنی دست ایران برای گرفتن غرامت از کشور عربستان خالی است؟
مسعودی: در پاسخ به این مساله باید راه‌های مختلف را بررسی کرد و بعد به نتیجه برسیم. ببینید، از چند طریق میتوان کشوری را در محاکم بین المللی مورد محاکمه قرار داد. یکی از این موارد دیوان بین المللی دادگستری است که مقر این دیوان در شهر لاهه است و 15 قاضی بین المللی به اختلافات میان دولت ها رسیدگی میکنند. اما مشکل در اینجا این است که در اساسنامه این دیوان آمده زمانی قضات وارد پرونده میشوند که طرفین اختلاف به این رسیدگی رضایت بدهند اما دولت عربستان به این رسیدگی رضایت نمیدهد. البته اگر شورای امنیت تصمیم بگیرد پرونده ای رسیدگی بشود این امکان وجود دارد اما وقتی رییس جمهور ترکیه اعلام میکند که این فاجعه در کشورهای دیگر هم سابقه داشته و نباید تقصیر را به گردن عربستان بیندازیم، وقتی امیر بحرین و کویت پیام تبریک برای کنترل این وضعیت و مدیریت مناسک حج اعلام کردند و در شرایطی که این وضعیت را در کشورهای اسلامی شاهدیم نمیتوان انتظار داشت شورای امنیت سازمان ملل بخواهد از ما حمایت کند.
از سوی دیگر عربستان کنوانسیون 1963 که مربوط به روابط کنسولی است را امضا کرده اما این بخش که در آن گفته شده اگر اختلافی درباره دولتها ایجاد شود میتوانند به دیوان بین المللی دادگستری مراجعه کنند در ضمیمه این کنوانسیون آمده و عربستان این ضمیمه یا پروتکل الحاقی را امضا نکرده است.
محکمه بعدی که ما میتوانستیم این قضیه را پیگیری کیفری کنیم، دیوان کیفری بین المللی است که صلاحیت رسیدگی به چهار جرم جنایت علیه بشریت، تجاوز، نسل کشی و جنایات جنگی را دارد. اتفاقی که در منا افتاد ذیل جنایت علیه بشریت قرار میگیرد و در صلاحیت این دیوان است اما متاسفانه دولت عربستان کنوانسیون مربوط به این دیوان را هم امضا نکرده است.
سومین مرجعی که میتوانستیم مطالبه خسارت از طریق آن داشته باشیم، دیوان بین المللی عدالت اسلامی است که محصول سازمان کنفرانس اسلامی است که در کشور کویت در سال 1987 به وجود آمد. از صلاحیت های این دیوان این است که هر اختلافی بین کشورهای سازمان کنفرانس اسلامی وجود داشته باشد این دیوان صلاحتی رسیدگی به آن را دارد اما متاسفانه این دیوان از آن زمان تاکنون شروع به کار نکرده است.
مرجع بعدی داوری بین المللی است. این داوری هم رضایت طرفین را میخواهد اما عربستان به این داوری رضایت نمیدهد. درمورد این که گفته میشود از محاکم داخلی عربستان اقدام شود باید بگوییم طبیعتا عربستان تن به این شرایط نمیدهد که در دادگاه داخلی خودش محاکمه شود. این اتفاق در انگلستان افتاده به طوری که دادگاه داخلی به پرونده بانک ملی ایران رسیدگی کرد، علیه دولت خودشان رای داد و تحریم بانک ملی ایران برداشته شد. اما مساله اینجاست که عربستان کشوری نیست که چنین کاری کند و در محاکم خودش، خودش را محاکمه کند. دولت عربستان از اساس دولتی مبتنی بر نظام پادشاهی سلطنتی است. در دولت هایی که ساختار سیاسی آنها غیردموکراتیک است، چندان هماهنگی با نظام بین الملل وجود ندارد و یکی از علت های این که الان دست ما بسته است این است که عربستان معاهدات حقوق بشری و بسیاری از کنوانسیونها را امضا نمیکند و حتی در صورت امضا آنها را رعایت نمیکند.
از نظر قوانین داخلی کشور خودمان چطور؟ امکان این محاکمه وجود ندارد؟
مسعودی: درمورد محاکم ملی ایران هم اگر بخواهیم پرونده ایران را در محاکم داخلی خودمان پیگیری کنیم، گفته میشود شاید بتوان به ماده 8 قانون مجازات اسلامی استناد کرد. اما اینجا هم دست ما خالی است. ماده هشت میگوید هرگاه شخص غیرایرانی در خارج از ایران علیه شخص ایرانی یا علیه کشور ایران مرتکب جرم شود و در ایران یافت یا به ایران اعاده شود طبق قوانین جزایی ایران به جرم او رسیدگی میشود. بنابراین، بر طبق این ماده، کسی که مرتکب این جرم شده باید در ایران باشد یا به ایران اعاده شود که چنین اتفاقی رخ نمیدهد. این را شاید بتوان از اشکالات ماده هشت دانست که ای کاش این استثنا نبود و دست ما برای پیگیری چنین مواردی بازتر بود. اما در عین حال حتی اگر این استثنا هم وجود نداشت، مساله دیگری که وجود دارد ضابطه بین المللی است که میگوید محاکم داخلی نمیتوانند دولت دیگری مثل عربستان را در محاکم داخلی خودشان تحت پیگرد قضایی قرار دهند چون خلاف اصل مصونیت قضایی دولتهاست.
بشیری: این سوال وجود دارد که چطور آمریکا در دادگاهی به نفع خودشان حکم داد و به خودش اجازه داد منافعی که ما در کشورشان داشتیم را مصادره کند؟ عربستان هم در ایران منافعی دارد، یک دادگاه داخلی نمیتواند حکم بدهد که اموال این کشور به نفع قربانیان این فاجعه مصادره شود؟
مسعودی: امریکاییها این کار را کردند چون آنها به هیچ تعهد بین المللی پایبند نیستند و هر جا احساس کنند منافعشان اقتضا کند این کار را میکنند همانطور که رای دادند و اموال کشور ما را مصادره کردند، اما این کار مغایر قوانین بین المللی است و نمیتوانیم آن را انجام دهیم.
پس چه راهی باقی می‌ماند؟
مسعودی: آخرین گزینه، همانطور که رهبر انقلاب اشاره کردند، کمیته حقیقت یاب است که ساز و کار سیاسی مفیدی است؛ اما این موضوع هم منوط به این است که بتوانیم دولت عربستان را با فشار افکار عمومی مواجه کنیم و تدابیری از سوی رجال سیاسی ما به کار گرفته شود.
تا رسیدن به نتیجه برای غرامت گرفتن از عربستان، برای تسلای خاطر خانواده شهدای حادثه منا چه کاری میتوان کرد؟
بشیری: در بیمه مرکزی صندوقی هست برای جبران بخشی از پرداختهایی که درباره دیه باید صورت بگیرد. این پیشنهاد شده به سازمان حج و زیارت و بنیاد شهید مطرح شده که از محل این صندوق به خانواده هایی که در اولویت هستند و نان آور خانه شان را از دست داده اند غرامت پرداخت شود و دست کم برای خانواده هایی که نیازمند هستند چنین کاری انجام شود.
مسعودی: به نظر میرسد منطقی ترین راه این است که برای کمک به این خانواده ها، مسئولان کشورمان وارد عمل شده و غرامت پرداخت کنند. در این ماجرا، بسیاری از خانواده‌ها نان آور خانه شان را از دست دادند و صدمات جسمی و جانی متحمل شدند که اصلا قابل جبران نیست، صدمات روحی فراوانی هم متحمل شدند و حداقل کار این است که تا محکوم کردن عربستان، فعلا پرداخت غرامت به آنها صورت بگیرد.
105105
