به گزارش ایسکانیوز؛ پایهگذاری جوایز نوبل در پی وصیت آلفرد نوبل شیمیدان، کارآفرین سوئدی و مخترع دینامیت صورت گرفت. اختراع نوبل مستقیماً در ساخت مواد منفجره مورد استفاده قرار گرفت و او از استفاده نظامی از اختراعش به شدت ناراحت بود. گفته میشود درآن زمان، یک روزنامه فرانسوی به مناسبت مرگ لودویگ برادر نوبل، به اشتباه یکی از اعلامیههای درگذشت کودکان را به چاپ رساند و در آن آلفرد نوبل را «سوداگر مرگ» لقب داد. نوبل با خواندن این مطلب تصمیم گرفت که آخرین وصیتنامه خود را بنویسید. بر اساس این وصیتنامه، نوبل ۹۶ درصد از ثروت خود را به پایهگذاری مراسم اهدای پنج جایزه اختصاص داد.
در سال ۱۹۰۱ میلادی، نخستین جوایز این بنیاد اهدا شد. طبق وصیت وی، پنج جایزه بهطور سالانه در رشتههای فیزیک، شیمی، فیزیولوژی و پزشکی، ادبیات و صلح؛ به افرادی تعلق میگیرد که بیشترین خدمت را به بشر کرده باشند.
ششمین جایزه یعنی نوبل اقتصاد نیز در سال ۱۹۶۸ میلادی، توسط بانک مرکزی سوئد پایهگذاری شد که البته در لیست جوایز مرتبط با بنیاد نوبل جایی ندارد.
هیأتهای مخصوص و کمیتههای تخصصی
چهار هیأت مخصوص اعطاء جایزه که تحت اساسنامه بنیاد نوبل فعالیت میکنند عبارتاند از: فیزیک، شیمی و اقتصاد.
آکادمی سلطنتی علوم سوئد که وظیفه انتخاب برنده جایزه نوبل در رشتههای فیزیک و شیمی را برعهده دارد. همچنین فرهنگستان سلطنتی علوم سوئد، وظیفه انتخاب برنده «جایزه علوم اقتصادی بانک مرکزی سوئد به یاد آلفرد نوبل» که به جایزه نوبل اقتصاد معروف است را نیز برعهده دارد.
ادبیات
آکادمی سوئد که وظیفه انتخاب برنده جایزه نوبل در رشته ادبیات را برعهده دارد.
فیزیولوژی و پزشکی
انستیتوی کارولینسکا که وظیفه گزینش برنده جایزه نوبل در رشته فیزیولوژی و پزشکی را برعهده دارد.
صلح
کمیته نروژی نوبل وابسته به پارلمان نروژ (برای جایزه صلح).
ضمناً پنج کمیته نوبل هم وجود دارد که هریک برای توزیع یکی از جوایز مطالعه میکنند (از جمله کمیته نروژی برای جایزه صلح). بهعلاوه چهار مؤسسه نوبل هم وجود دارد که هریک برای یکی از چهار جایزه نامبدره فعالیت میکنند.
نمودار توزیع جوایز کل نوبل بر حسب کشورها تا سال ۲۰۱۰. تعداد جوایز و سهم تقریبی از کل جوایز اعطا شده برای هر کشور نیز قید گردیده.
کمیتههای پنجگانه نوبل هریک سه تا پنج عضو دارند که توسط هیات مربوط تعیین میشوند. کسی نمیتواند خود را نامزد دریافت جایزه نوبل کند. کسانیکه میتوانند معرف نامزدهای جوایز نوبل باشند:
• برندگان سابق جوایز نوبل (در رشته مخصوص خود)
• اعضاء هیات اعطاء جوایز و اعضاء کمیتههای نوبل (در رشته مخصوص خود)
• استادان برجسته دانشگاه و آنهایی که توسط اعطاء کنندگان جوایز انتخاب میشوند.
• ناشر اثر نامزد. (در مورد ادبیات)
• اعضاء پارهای از سازمانهای پارلمانی یا حقوقی بینالمللی (برای جایزه صلح)
• اعضاء پارلمانها و کابینهها (برای جایزه صلح).
جشنهای اهدای جوایز
تالار کنسرت استکهلم که هر ساله جشنهای اهدای جوایز نوبل در آن صورت میگیرد.
کمیتهها و مؤسساتی که جزو هیئت انتخاب جوایز هستند اغلب نام برندگان را در ماه اکتبر اعلام میکنند. این جوایز در یک مراسم رسمی که در ۱۰ دسامبر یعنی سالگرد درگذشت آلفرد نوبل برگزار میشود به برندگان اهدا میشود. مراسم جایزه صلح نوبل از ۱۹۰۵ تا ۱۹۴۶ در مؤسسه نوبل نروژ، پس از آن در ابتدا در دانشگاه اوسلو و از سال ۱۹۹۰ در عمارت شهرداری اوسلو برگزار شدهاست.
سایر مراسمهای اهدای جوایزاز سال ۲۰۰۵ در سالن کنسرت استکهلم برگزار شدهاند. هر سال هر یک از جوایز حداکثر به سه نفر اهدا میشود. هر جایزه عبارت است از یک مدال طلا، یک دیپلم افتخار و مبلغی پول. در حال حاضر مبلغ اهدایی در حدود ۱۰ میلیون کرونای سوئد (اندکی بیش از یک میلیون یورو یا ۱/۳ میلیون دلار ایالات متحده) است. اصولاً اهدای این مبلغ با این هدف صورت گرفتهاست که برندگان نوبل، به دور از فشار تأمین هزینهها، به کار و پژوهش ادامه دهند. اما واقعیت اینست که بسیاری از برندگان، پیش از دریافت این مبلغ بازنشسته میشوند.
اگر در یک گروه دو نفر برنده شوند، مبلغ نامبرده میان دو نفر نصف میشود. اگر شمار برندگان سه نفر باشد، کمیته اهدای جوایز مختار است که این مبلغ را بطور برابر میان سه نفر تقسیم کرده یا اینکه به یک از برندگان یکدوم و به هر یک از دو نفر دیگر یکچهارم مبلغ مذکور را اهدا کند. معمولاً دریافتکنندگان این مبلغ، آن را برای اهداف علمی، فرهنگی یا انساندوستانه، وقف میکنند.
از سال ۱۹۰۲، شاه سوئد، بهجز جایزه صلح نوبل، رسماً کلیه جوایز را در استکهلم اهدا کردهاست. پادشاه اسکار دوم در ابتدا با اهدای جوایز بزرگ ملی به خارجیها مخالف بود اما گفته میشود پس از آنکه به ارزش تبلیغاتی این جوایز برای کشورش پی برد نظرش عوض شد. اولین جایزه صلح نوبل در سال ۱۹۰۱توسط رئیس مجلس نروژ اهدا شد تا اینکه در سال ۱۹۰۴ کمیته نوبل نروژ تشکیل شد. پنج عضو این کمیته توسط پارلمان نروژ (استورتینگت) گمارده میشوند و انجام امور مقدماتی مربوط به داوری و نیز اهدای جایزه صلح نوبل بر عهده این کمیته است. اعضای این کمیته مستقل هستند و به قانونگذاران پاسخگو نیست. اعضای دولت نروژ حق عضویت در این کمیته را ندارند.
آلفرد نوبل و جایزه ریاضیات
معروف است که نوبل به علت خصومتی که با یک دانشمند ریاضی داشت جایزه ریاضی تعیین نکرد. در وصیتنامه نوبل از ارائه جوایز به آن دسته از «اکتشافات و اختراعاتی» صحبت به میان آمده که برای نوع بشر در عمل بیشترین فایده را داشتهاند، و به احتمال جنبه عملی این کارها بیش از جنبه تئوریک آن مورد نظر بودهاست.
در نتیجه ریاضیات علمی نبود که به حال بشریت فایدهای عملی داشته باشد؛ چیزی که اساس تشکیل بنیاد نوبل را تشکیل میداد. یک دلیل احتمالی دیگر این بود که پیش از آن در اسکاندیناوی یک جایزه مشهور برای ریاضیات وجود داشت. جوایزی که در آن زمان در زمینه ریاضیات داده میشد، عمدتاً به دلیل تلاشهای گوستا میتاگ لفلر بود که بنیانگذار نشریه «اکتا متمتیکا» بود و این نشریه پس از گذشت یک قرن همچنان یکی از مهمترین نشریات ریاضی در جهان است.
او با استفاده از نفوذش در استکهلم، شاه اسکار دوم را متقاعد کرد تا رقابتهای جایزهداری را ترتیب داده و از ریاضیدانان برجسته سراسر اروپا از جمله هرمیت، برتراند، ویرستراس و پوینکار تقدیر بعمل آورد. اغلب گفته میشود دلیل آنکه نوبل از ارائه جایزه به ریاضیات خودداری کرد این بود که همسرش با میتاگ لفلر روابط نامشروع داشت. البته این داستان یک دروغ محض است زیرا نوبل هیچگاه ازدواج نکرده بود.
درسال ۲۰۰۱، دولت نروژ ارائه جایزه آبل را در زمینه ریاضیات آغاز کرد تا جای خالی جایزه ریاضی نوبل را پر کند. جایزه شاو نیز که اهدای آن در سال ۲۰۰۴ آغاز شده و به جایزه نوبل شباهت دارد، در زمینه علوم ریاضی اعطا میشود. مدال فیلدز اغلب به «جایزه نوبل ریاضی» تشبیه میشود، اما از آنجا که این جایزه به ریاضیدانان زیر چهل سال محدود میشود، این مقایسه چندان مناسب نیست. جایزه کرافورد در زمینه ریاضی، مانند جوایز علمی نوبل، توسط آکادمی سلطنتی سوئد اعطا میشود.
بطور کلی، این جایزه معادل جوایز علمی نوبل است. اگرچه وصیتنامه نوبل بنیانگذار این جوایز بود، اما طرح او کامل نبود و به دلیل پارهای موانع ۵ سال طول کشید تا بنیاد نوبل تأسیس شود. در ۱۰ دسامبر سال ۱۹۰۱ اولین جوایز نوبل اهدا شد.
روند پیشنهاد نامزد و انتخاب برنده
در مقایسه با سایر جوایز، روند پیشنهاد نامزد و انتخاب برنده جوایز نوبل طولانی و موشکافانهاست. به همین دلیل است که در گذر سالها، جوایز نوبل به مهمترین و معتبرترین جوایز در نوع خود تبدیل شده است. فرمهایی که به منزله دعوتنامههای شخصی و اختصاصی است، به ۳۰۰۰ شخص منتخب ارسال میشوند تا از آنها برای اعلام نامزدی دعوت به عمل آید. به عنوان مثال بنیاد نوبل اعلام کردهاست که در مورد جایزه صلح ممکن است افراد زیر نامزد شوند:
• اعضای مجامع ملی و دولتهای کشورها
• اعضای دادگاههای بینالمللی
• رؤسای دانشگاهها
• استادان علوم اجتماعی، تاریخ، فلسفه، حقوق و الهیات
• رؤسای موسسات تحقیقات صلح و موسسات سیاست خارجی
• افرادی که جایزه صلح نوبل را دریافت کردهاند
• اعضای هیات مدیره سازمانهایی که جایزه صلح نوبل دریافت کردهاند
• اعضای فعال یا اعضای سابق کمیته نوبل نروژ
• مشاورانی که سابقاً توسط کمیته نوبل نروژ منصوب شدهاند
برای جوایز دیگر نیز، این شرایط حکمفرما هستند.
پس از اتمام مهلت اعلام نامزدی، یک کمیته موارد نامزدی را جمعآوری میکند تا به فهرست اولیهای که از ۲۰۰ نامزد تشکیل شده برسد. این فهرست برای کارشناسان منتخب در حوزه کار هر یک از نامزدها فرستاده میشود تا اینکه فهرست مذکور به ۱۵ نامزد نهایی محدود شود. پس از آن گزارشی را به پیوست نظرات مربوطه تهیه میکند و آنرا به آکادمی یا بر حسب زمینه جایزه به دیگر نهاد مربوطه میفرستد.
برای روشنتر شدن اینکه این موسسات در چه حد و اندازهای هستند، مجمع جایزه پزشکی را مثال میزنیم که ۵۰ عضو دارد. اعضای مؤسسه تشکیل جلسه میدهند و برای انتخاب برنده(ها) جایزه رایگیری میکنند. روند انتخاب برنده نهایی در بین زمینههای گوناگون اندکی با هم متفاوت است. برای نمونه در ادبیات به ندرت به بیش از یک نفر جایزه اهدا میشود اما سایر جایزهها معمولاً برای چند نام در نظر گرفته میشوند.
عدم گزینش نامزدهای درگذشته
انتخاب افراد درگذشته به عنوان برنده جایزه مجاز نیست. گاهی با استناد به این واقعیت که برخی افراد که لایق دریافت جایزه نوبل بودهاند به خاطر اینکه پیش از مرگشان نامزد دریافت این جایزه نشدهاند، انتقاداتی صورت گرفتهاست. در دو مورد جایزه نوبل به افراد متوفیای که در هنگام نامزد شدن زنده بودهاند اهدا شدهاست. این دو مورد عبارتند از دگ همرسکیورد دبیر کل سازمان ملل (۱۹۶۱، جایزه صلح) و اریک اکسل کارفلت (۱۹۳۱، ادبیات) به هر دو نفر در همان سالی که درگذشتهاند، جایزه اهدا شد. از سال ۱۹۷۴ به بعد، به افراد درگذشته جایزه اهدا نشدهاست.ویلیام ویکری (۱۹۹۶، اقتصاد) پیش از آنکه جایزه را دریافت کند درگذشت و این مسئله پس از آن بود که برنده شدن وی اعلام شده بود.
انتقاد به اهدای جوایز
در طی سالها، افرادی که معتقدند توافقات رسمی و تأیید اسامی از موفقیتهای واقعی در روند تصمیمگیری در مورد اینکه جایزه باید به چه کسی اهدا شود مهمتر است، جوایز نوبل را مورد انتقاد قرار دادهاند. شاید یکی از بدترین این موارد در ۱۹۷۳رخ داد که در آن هنری کیسینجر و لی دوک تو به خاطر بازگرداندن صلح به ویتنام به طور مشترک برنده جایزه صلح نوبل شده بودند و این در حالی بود که جنگ در ویتنام همچنان ادامه داشت. لیدوکتو با این استدلال که صلح هنوز محقق نشدهاست از دریافت جایزه خودداری کرد.
در تاریخ برندگان جایزه نوبل بخش صلح معمولاً پرحاشیه تر بقیه بوده است. فعالان و سیاستمداران طراز اول جهان که به نوعی برای بیشتر مردم جهان شناخته شده هستند جزو نامزدهای جایزه صلح نوبل قرار می گیرند اما همانند سایر جوایز اهدایی در سطح بین المللی، جایزه صلح نوبل نیز برخی مواقع تحت تاثیر فضای لابی و نفوذ رجال سیاسی و دولت های قدرتمند جهان قرار دارد.
مسلمانان در حدود ۲۳٪ از جمعیت جهان را تشکیل میدهند. تا سال ۲۰۱۵، از مجموع ۸۸۱ جایزه اعطا شده دوازده نفر (۱٫۳٪) از برندگان جوایز نوبل مسلمان بودهاند. این مساله در مقایسه برندگان جایزه نوبل که آمریکایی بودند با سایر نقاط جهان می تواند نشان دهنده نفوذ جریان قدرت در لایه های سیاسی و علمی بین المللی دارد. در دوره های اخیر از باراک اوباما رئیس جمهور سابق ایالات متحده آمریکا و جان کری وزیر امور خارجه وی بعنوان کاندیداهای جایزه صلح نوبل نیز نام برده شد اما هیچ گاه این جایزه را به خانه نبردند.
البته یکی از برندگان جایزه صلح نوبل که در ماه های اخیر حرف و حدیث های زیادی را در جوامع بین المللی به دنبال داشت «آنگ سان سوچی» رهبر دفاکتو میانمار (برمه) است که بخاطر عدم دفاع از مسلمانان روهینگیا که توسط دولت نظامی میانمار به خاک و خون کشیده و بی خانمان شدند مورد انتقاد شدید قرار گرفته است تا جایی که شورای شهر آکسفورد نیز در اقدامی خواستار بازپس گیری «نشان آزادی» از وی شده است. با این حال به نظر می رسد ارزش جایزه نوبل در بخش های دیگر بجز صلح پسندیده تر و قابل اتکاتر باشد.
نویسنده: مرتضی قربانی