درحالی که در برخی کشورهای جهان از جمله کشورهای هند و ژاپن سرانه روزانه مطالعه کتاب و نشریات بین 90 تا 100 دقیقه برآورد می‌شود، اما در ایران آمارهای عجیب‌وغریبی از سرانه مطالعه ارائه می‌شود، تا جایی‌که برخی نهادهای فرهنگی کشور سرانه روزانه مطالعه در کشور را 75 تا 79 دقیقه و برخی دیگر این میزان را بین 13 تا 18 دقیقه در روز ذکر می‌کنند. در این میان عده‌ای نیز در فضای مجازی به شوخی و طنز سرانه مطالعه در کشور را حدود دو دقیقه ذکر می‌کنند.

گرچه آمار دقیقی از سرانه مطالعه در کشور در دست نیست، اما وضعیت بازار نشر کتاب می‌تواند تصویری روشن از سرانه مطالعه کشور در دهه‌های اخیر را به نمایش بگذارد. براساس آنچه در ادامه می‌آید، بازار نشر کتاب در ایران به‌طور قابل‌تأملی از کتاب‌های عمومی، کلیات، علمی و تحقیقاتی به سمت کتاب‌های کمک‌آموزشی و کنکوری رفته است، به‌طوری‌که می‌توان گفت ایرانی‌ها کتابخوان‌تر نشده‌اند، بلکه این «صنعت کنکور» است که بازار نشر کتاب کشور را به قبضه خود درآورده است.

کاهش 72 درصدی تیراژ کتاب براساس آمارها، قبل از انقلاب اسلامی بیشترین تیراژ متوسط کتاب در ایران نزدیک به 2500 شمارگان بوده است که با وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357، در جهت تبیین مواضع انقلاب اسلامی، ترسیم آینده انقلاب، جبران عقب‌ماندگی‌ها در حوزه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، علمی و تحقیقاتی به‌سرعت میزان تیراژ کتاب بالا رفت، به‌طوری در سال 1358 شمارگان متوسط حوزه نشر کتاب از 2500 جلد به بیش از 11هزار جلد افزایش یافت. این میزان گرچه در سال‌های بعد به نسبت سال 58 نبود، اما وضعیت نشر کتاب تا اوایل دهه 1380 با استقبال عمومی از وضعیت مناسبی برخوردار بود؛ چنانکه متوسط شمارگان کتاب در طول سه دهه بعد از انقلاب همواره بیش از چهار هزار جلد بوده است. اما از اوایل دهه 1380 میزان اقبال عمومی به کتاب کم‌کم دچار افت‌وخیزهایی شد و در اوایل دهه 1390 آخرین ضربه‌های کاری به صنعت نشر کتاب وارد آمد. این وضعیت یعنی روند سیر قهقرایی حوزه نشر، حتی با آمدن حسن روحانی که شعارهایی از جنس فرهنگ عمومی می‌داد نیز متوقف نشد، به‌طوری‌که در حال حاضر متوسط تیراژ سالانه کتاب با کاهش 72 درصدی (نسبت به دهه 60 و 70) به 1600 تا 1700 جلد رسیده است.

موضوع آنجایی جالب می‌شود که بدانیم «عنوان» کتاب در سال 1375 تعداد 14 هزار، در سال 1390 تعداد 68 هزار و در سال 1395 به 88هزار و 700 عنوان رسیده است. به‌عبارت‌دیگر، هرچند تعداد عنوان کتاب در طول دو دهه اخیر 83 درصد افزایش‌یافته، اما این تعداد عنوان کتاب با تیراژ بسیار پایین منتشرشده است. شاید این ادعا طنز باشد، اما تیراژ برخی کتاب‌ها حتی به تعداد انگشتان دست هم نمی‌رسد و صرفا برای پر کردن رزومه دانشگاهی و علمی نوشته می‌شوند.

کنکوری‌ها نبودند، فاتحه کتابخوانی باید خوانده شود

در مورد تجارت میلیاردی موسسات کنکوری حرف‌وحدیث‌های زیادی گفته‌شده است، تا جایی‌که برخی کارشناسان حوزه آموزش، از این آزمون علمی به‌عنوان «صنعت کنکور» نام می‌برند. یکی از این موارد، اظهارات رئیس دانشگاه آزاد اسلامی است که چندی قبل با اشاره به گردش مالی هشت هزارمیلیاردی کنکور برای برخی افراد گفت: «برخی ذی‌نفعان اجازه حذف کنکور را نمی‌دهند.»

علاوه‌بر آمارهای متناقض و متفاوت از درآمدهای میلیاردی موسسه‌های کنکور از برگزاری کلاس‌ها، مشاوره تحصیلی، برگزاری آزمون‌های آزمایشی، فروش نرم‌افزارهای آموزشی و سی‌دی کتاب‌ها، حوزه نشر کتاب نیز بازار سودآوری را برای ذی‌نفعان این «صنعت» فراهم کرده است.

براساس آمارهای «خانه کتاب» که به‌صورت ماهانه و تفصیلی ارائه می‌شود، درحالی که اغلب ناشران کتاب از وضعیت عدم استقبال عمومی به حوزه نشر و کاهش حمایت‌های دولتی از این حوزه گله‌مندند، اما 5/23درصد از انتشارات حوزه نشر کتاب در اختیار کنکوری‌هاست.

براساس این گزارش، در طول 9 ماهه سال 96 تعداد 85 میلیون و 716 هزار و 157 جلد کتاب منتشر شده است که ناشران کتاب‌های کمک‌درسی با انتشار بیش از 20 میلیون جلد، پیشتاز حوزه نشر کشور هستند. پس از حوزه کمک‌درسی‌ها، حوزه کودک با نشر بیش از 19 میلیون جلد کتاب در رتبه دوم و حوزه معارف اسلامی و ادبیات با نشر 9 میلیون کتاب به ترتیب در رتبه‌های سوم و چهارم قرار دارند.

درمجموع منتشران کتاب‌های کمک‌درسی و کودک با انتشار 39 میلیون جلد کتاب، بیش از 46 درصد حوزه نشر کتاب کشور را در اختیار دارند و 10 حوزه دیگر نیز که در نمودار دو آمده‌اند، با نشر 46 میلیون جلد حدود 54 درصد انتشارات کتاب کشور را در دست دارند.

به‌این‌ترتیب می‌توان گفت اگر شمارگان کتاب‌های کمک‌درسی را از حوزه نشر کتاب کشور حذف کنیم، بازار نشر ایران حرف‌های زیادی برای گفتن دارد؛ حرف‌هایی که از جنس بی‌مهری‌ها به کتاب و کتابخوانی است.

35 درصد درآمد حوزه نشر در اختیار کمک‌درسی‌هاست

همان‌طور که گفته شد، در 9‌ماهه سال 96 بیش از 85 میلیون جلد کتاب در حوزه‌های مختلف علمی، فرهنگی و کمک‌درسی و کودک منتشر شده است که درمجموع ارزش مالی کل کتاب‌های منتشرشده حدود یکهزار و 341 میلیارد و 930 میلیون تومان است که کتاب‌های کمک‌درسی با 464 میلیارد و 728 میلیون تومان نزدیک به 35 درصد از ارزش مجموع 12 حوزه نشر را به خود اختصاص داده‌اند.

در رتبه دوم کتاب‌های حوزه علوم عملی قرار دارند که با فاصله 294 میلیارد تومانی از حوزه کمک‌درسی‌ها، در مجموع هفت میلیون کتاب به ارزش 170 میلیارد تومان منتشر کرده‌اند. همچنین مجموع ارزش مالی کتاب‌های حوزه کودک، ادبیات و علوم اجتماعی هرکدام 134 میلیارد تومان است که این حوزه‌ها به ترتیب در رتبه‌های سوم تا پنجم قرار دارند.

منبع: فرهیختگان