اگر آموزش را محوری‌ترین فعالیت دانشگاه در معنای سنتی آن بدانیم، تحقیقات فعالیتی است که اقتصاد، پیشرفت، رتبه و جایگاه و بالاخره مشروعیت دانشگاه و همچنین جامعه‌ای را که دانشگاه در آن قرار دارد، رقم می‌زند. به همین دلیل سیاستگذاری و برنامه‌ریزی تحقیقات در دانشگاه هم از نظر ساختار و هم از نظر مشارکت حوزه‌ها در آن پیچیده است. بررسی‌ها نشان می‌دهد دانشگاه‌های پیشروی جهان، رویه نسبتا مشابه و استانداردی در زمینه سیاستگذاری پژوهش و تحقیقات دارند که کاربردپذیری و ارتباط آن با اولویت‌های اجتماعی، یکی از مهم‌ترین آنها است.
رهبر معظم انقلاب همواره در زمینه ضرورت تحول در دانشگاه‌ها، بر «هدفمندکردن تحقیقات» و ارتباط پژوهش‌ها با دو هدف اساسی «تامین نیازها و حل مسائل کشور» و «رسیدن به اوج و مرجعیت علمی و حضور در جمع سرآمدان جهانی علم» تاکید داشته‌اند و در مقابل، انحراف کارهای تحقیقاتی و پایان‌نامه‌ها از نیازهای واقعی کشور را نمونه‌ای از کمک به منحرف‌شدن حرکت علمی کشور دانسته‌اند. رویکرد مثبت و تمرکز خاص رئیس جدید دانشگاه آزاد اسلامی بر موضوع مساله‌محوری و نیاز به هدایت رساله‌ها و پایان‌نامه‌ها به سمت حل مسائل جاری در کشور، در شرایطی ابراز شده است که به‌رغم وجود تلاش‌ها و تجربه‌های گسترده در جهان، ایران همچنان از حیث کاربردپذیری نتایج تحقیقات و پایان‌نامه‌های دانشجویان، وضعیت نامطلوبی دارد.
مرور تجربه دانشگاه‌های سطح اول جهان نشان می‌دهد این موضوع یکی از محورهای اصلی برنامه‌ریزی راهبردی این دانشگاه‌هاست. به‌عنوان مثال، دانشگاه پنسیلوانیا دو هدف تغییر برنامه‌ها و رشته‌های آموزشی در پاسخ به نیازهای متغیر یک جامعه پویا و تشدید و تداوم تعهد به عدالت اجتماعی، تنوع و جهانی‌شدن را به‌عنوان دو هدف از چهار هدف اصلی در برنامه راهبردی اخیر خود گنجانده است. برای تحقق این اهداف، دانشگاه بازبینی رشته‌های کارشناسی به‌منظور به‌روز‌رسانی یا تبدیل آنها به مطالعات بین‌رشته‌ای، توسعه و اجرای رشته‌های تحصیلی جدید و حذف موارد موجود درصورت نیاز، تشخیص و اجرای راهبردهایی برای جذب مخاطبان جدید مانند دانشجویان انتقالی، دانشجویان غیرسنتی یا آموزندگان بزرگسال، ارزیابی و ارتقای مستمر رشته‌های موجود، مشارکت در اجرای ابتکارات نوآورانه آموزشی، فناوری‌ها و آموزش از راه دور که باعث ارتقای آموزش دانشجویان و خلق محیط آموزشی را که باعث ارتقای برنامه‌ریزی و خدمات دانشگاه می‌شود، در دستورکار خود قرار داده است. در دانشگاه هاروارد نیز مسئولیت سیاستگذاری برای تحقیقات برعهده اداره برنامه‌های مورد پشتیبانی است. این اداره، وظیفه تدوین و انتشار قواعد مربوط به تحقیقات را برعهده دارد. محورهای مورد توجه سیاستگذاری تحقیقات در این دانشگاه امور محرمانه و انتشار، پشتیبانی (به‌معنی امکان پشتیبانی از همه موضوعات و محورهای تحقیقاتی)، تحقیقات طبقه‌بندی‌شده، هدایت فنی، نظارت بر هدایت تحقیقات، مسئولیت نتایج تحقیقات، ارتباط مالی با پشتیبانی، پشتیبانی از دانشجویان، مولف، توجه به حیوانات (منظور مراقبت از حیوانات آزمایشگاهی و آزار و آسیب نرساندن به آنها)، موضوعات انسانی، مواد خطرآفرین و حقوق مالکیت ذهنی (معنوی) واگذارشده به پشتیبان تحقیق است. به‌عنوان مورد دیگر، دانشگاه استنفورد راهنمای سیاست‌های پژوهشی را برای استانداردسازی و ارتقای کیفیت تحقیقات منتشر کرده که در 9 حوزه بر موضوعات مالی، علمی، اخلاقی و حقوقی متمرکز است. ادارات، کمیته‌ها و پنل‌های پشتیبان تحقیقات، سیاست‌های آموزشی، نمودهای مالی اداره پشتیبانی پروژه‌ها، مالکیت فکری، محافظت از محیط و حفظ سلامت آن، موضوعات انسانی در تحقیقات، حیوانات آزمایشگاهی در تحقیقات، روش انجام پروژه‌هایی که هیات‌علمی عهده‌دار آنها نیست و نمودهای دیگر پشتیبانی پروژه‌های تحقیقاتی این محورها را تشکیل می‌دهند. همچنین دانشگاه آکسفورد سیاست مدون و دقیقی درخصوص تحقیقات در دانشگاه دارد که مجموعه آن سیاستگذاری یکپارچگی تحقیق نام دارد. این سند رسمی دانشگاهی، حاوی فصول مختلفی تحت عناوین تضاد منافع، مدیریت داده‌ها، سلامت و امنیت، تحقیق بر موضوعات انسانی، مالکیت معنوی، کارآموزی، بازبینی، انتشار، مسئولیت تحقیقات و سیاستگذاری‌های صورت‌گرفته درخصوص سرمایه تحقیقات است. برای تحقق محورهای فوق، این دانشگاه راهبردهای آموزش مدیریت و تسهیم داده‌ها، آموزش نگهداری دفترچه‌های آزمایشگاهی، سیاستگذاری برای امنیت، بازبینی اخلاقی - کرداری در زمینه مشارکت عوامل انسانی در تحقیقات، ایجاد شبکه‌ها و کمیته‌های اخلاقی و زیست‌کرداری(۱) سیاستگذاری در زمینه مالکیت معنوی، دسترسی به پزشکی پایه در جهان در حال توسعه، خدمات در طول دوره کارآموزی، تدارک و توسعه منابع آموزشی کارآموزی، برگزاری سمینارها، توسعه مهارت‌های تحقیقاتی برخط و هدایت مسئولانه منابع آموزشی تحقیقات را دنبال می‌کند.
در دانشگاه برکلی نیز سیاستگذاری تحقیقات عموما متمرکز بر یکپارچگی، پشتیبانی مالی و ارتباط دانشگاه با جامعه است. محورهای سیاستگذاری تحقیقات این دانشگاه دستیابی به سرمایه‌گذاری خارجی، یکپارچگی تحقیقات، کشمکش‌های علمی در زمینه امور مربوط به علایق یا سرسپردگی محقق به تحقیقات درخور پشتیبانی، راهنمایی‌های اضافه در زمینه موضوعات تحقیقی مرتبط با صنعت، موضوعات مرتبط با مالکیت معنوی، توجه به قواعد مربوط به موضوعات اخلاقی درخصوص انسان‌ها و حیوانات درگیر در تحقیقات و آموزش‌ها و راهنمایی‌های مرتبط با سرمایه‌گذاری غیررقابتی است.
رویه عمومی در دانشگاه‌های موفق در حوزه کاربردی‌کردن تحقیقات این است که سطح عالی که در اغلب ساختارها، همان معاونت پژوهش است، به‌نحوی اقدام به تدوین راهبردهای جامع می‌کند که محرک‌ها و مشوق‌ها، تحقیقات را به سمت کاربردپذیری و مبتنی‌بر نیازهای جامعه هدایت کند. علاوه‌بر اصول کلی حاکم بر پژوهش، دانشکده‌ها یا پردیس‌ها یا کالج‌ها هیچ دخالتی در انجام یا انتشار تحقیقات ندارند. اصولا یکی از سیاست‌های کلی‌ای که در همه دانشگاه‌های برتر جهان به چشم می‌خورد و جزء مبانی پژوهش در دانشگاه محسوب می‌شود، «سیاستگذاری یکپارچگی تحقیقات(۲)» است. این سیاست، به این معناست که واحدهای زیرمجموعه حق تدوین قوانین یا قواعد و سیاست یا رویه برای پژوهش را ندارند و قواعد کلی ارائه‌شده از سوی ستاد برای همه سطوح پژوهشی لازم‌الاجراست.
با توجه به وجود زمینه ساختاری مناسب جهت تامین یکپارچه‌گرایی در سیاستگذاری تحقیقات در دانشگاه آزاد اسلامی، دو محور اساسی سیاستگذاری که به ارتقای کاربردپذیری تحقیقات دانشگاهی منجر می‌شود اولا صرف‌نظر از محدودیت علایق تحقیقاتی و ثانیا تعیین تحقیقات درخور پشتیبانی است. سیاست اول به این معناست که دانشگاه به حوزه علایق محققان ورود نکند و سیاست دوم نیز از این مسیر هدایت می‌شود که دانشگاه براساس سیاست راهبردی و برنامه عمل خود، موضوعات و محورهای تحقیقاتی درخور پشتیبانی را که همان موضوعات کاربردی و مبتنی‌بر نیاز جامعه است، اعلام کند. در این سیاست اخیر، دو رویکرد متمایز را می‌توان اتخاذ کرد. از یک‌سو، دانشگاه می‌تواند استانداردهای لازم را برای تحقیقات درخور پشتیبانی تعریف و هدایت تحقیقات را از طریق الگوی استاندارد پیگیری کند و از سوی دیگر، سیاست تحقیقاتی بدون تفاوت قائل‌شدن برای تحقیقات درخور پشتیبانی و غیر آن، قالب‌های کاربردی و استانداردهای کلی را بر روند تحقیقات اعمال کند. هر دوی این اقدامات، عملا به ارتقای کاربردپذیری و تناسب بیشتر تحقیقات با نیازهای جامعه منجر خواهد شد.
صالح اسکندری
رئیس سازمان چاپ و انتشارات و امور رسانه‌های دانشگاه آزاد اسلامی
انتهای پیام/
