به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز، ایران بعد از انقلاب، تحولات زیادی را پشت سر گذاشت. به دنبال تغییرات سیاسی که در کشور به وجود آمد، انقلابی در علوم مختلف شکل گرفت و تولدی دوباره در ایران رخ داد. کشوری با ساختار سیاسی جدید با دشمنانی قسم خورده در مقابل دنیایی از تجهیزات و تکنولوژی قرار گرفت. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، کشور با عقب ماندگیهای شدیدی در بخشهای مختلف از جمله آموزش عالی مواجه بود و کمبود نیروی انسانی متخصص و تحصیلکرده به شدت در ایران احساس میشد، به طوری که تا چند سال پس از پیروزی انقلاب در برخی شهرهای کشور، پزشکانی از کشورهای جهان سوم مشغول به کار بودند.
این مسئله در کمبودهای ناشی از سایر علوم هم به چشم میخورد و به دنبال تحولات اساسی در کشور در بسیاری از علوم مهم و کاربردی متصل به حوزه پزشکی همچون علم ژنتیک تغییرات چشمگیری ایجاد شد. گزارش پیش رو به بررسی توسعه علم ژنتیک در ایران بعد از انقلاب پرداخته که مشروح آن در زیر آمده است:
چگونگی شکل گیری علم ژنتیک
ژنتیک شاخهای از دانش زیست شناسی است که نحوه انتقال صفات از یک نسل به نسل بعدی را مورد بررسی و مطالعه قرار میدهد. به بیان ساده، این علم همه چیز هر موجود زنده در دنیا را تحت تاثیر قرار میدهد. ژنهای موجودات زنده، قطعات بسیار کوچکی از DNA هستند که واحدهای عملکردی وراثت را تشکیل میدهند و چگونگی ظاهر، رفتار و تولید مثل آن موجود را تحت کنترل خود دارند. به دلیل وابستگی کامل زیست شناسی به ژنها، آگاهی و درک از ژنتیک، به عنوان اساس درک و فهمیدن سایر علوم زیستی مانند کشاورزی و پزشکی، بسیار ضروری است.
مهمترین دستاورد علم ژنتیک در اوایل قرن بیستم این بود که تعاملات پیچیده میان ژنها باعث بروز و عدم بروز صفات میشود؛ یعنی تنها یک ژن مسئول بروز یک صفت نمیباشد بلکه مجموعه کارکردهای چندین ژن است که منجر به بروز و عدم بروز یک صفت میشود.مطالعه ژنها در زمان حال نسبت به گذشته بسیار پیچیدهتر شده است.
راهبی اتریشی به نام گرگور مندل به همراه سه متخصص گیاه شناس در سال ۱۹۰۰ پس از سالها مطالعه دقیق، موفق به کشف تاثیرات تک ژنی شدند. نتایج مطالعات آنها هنوز در دانشگاههای سرتاسر جهان آموزش داده می شود؛ زیرا آنها اساس نقشه برداری ژنوم از روی کروموزوم را پایه ریزی کردند. در میان سده های ۱۹۳۰ تا 1940، دانشمندان شروع به انجام آزمایشات ژنتیک و انتقال ژنها بر روی انواع مدلهای ارگانیسمی از جمله حشرات، باکتریها و ویروسها کردند. همچنین بعضی از دانشمندان به منظور اندازه گیری تغییرات ژنی در ارگانیسمهای مورد آزمایش، از روش تابش تشعشعات استفاده میکردند.
در سال ۱۹۵۳ با کشف DNA به عنوان زیر بناییترین واحدهای ژنی، دسترسی به کدهای ژنتیکی و دستکاری ژنی امکان پذیر گشت. مشخص شد پروتئینهایی که در بدن مسئول عملکردهای متفاوت هستند، از طریق DNA تولید میشوند.
ژن ها ممکن است از بلوکهای جداگانهای تشکیل شده باشند؛ اما در عین حال با یکدیگر همپوشانی نیز دارند و کارکردهای متفاوتی ارائه میدهند. تمام فعالیتهای ناشی از ژن، بستگی به انواع سیگنالهای دریافتی از سلول، سلولهای دیگر و اطلاعات محیطی دارد. دخالت عوامل اپی ژنتیک و سیگنالینگ محیط در علم ژنتیک منجر به عدم ارائه تعریفی دقیق از ژن شده است، بدین منظور امروزه دانشمندان به دنبال میزان انعطافپذیری ژنها در مقابل تغییرات در حوزه رشد و تکامل موجودات مخصوصا انسان هستند.
علم ژنتیک در ایران قبل و بعد از انقلاب
اهمیت علم ژنتیک در ایران بعد از انقلاب را در خوشحالی مادران شهدای گمنامی میتوان دید که سالها چشم به راه رسیدن یک خبر از احوال فرزندی بودند که به سوی جبهههای دفاع حق علیه باطل رفته بود. با تعیین هویت بسیاری از این قهرمانان وطن از طریق آزمایش DNA به عنوان زیر بناییترین واحدهای ژنی که مرتبط به علم ژنتیک است، چشم انتظاری بسیاری از مادران شهدا پایان یافت.
قبل از انقلاب در حوزه بسیاری از علوم، وابسته و سرسپرده بیگانگان بودیم پیشرفتی هم اگر بود با وابستگی کامل حاصل میشد؛ اما امروز، ایران در جایگاهی قرار گرفته که در بسیاری از علوم مهم و کاربردی دنیا همپای کشورهای توسعه یافته حرکت میکند و علیرغم تحریمها با اتکا به توان جوانان ایرانی و باور ما میتوانیم به پیشرفتهای چشمگیری در علوم مختلف دست یافتیم. علم ژنتیک علمی نوپا در دنیاست که قبل از انقلاب اهمیتی به این علم داده نمیشد درصورتی که این علم دارای ابعاد بسیاری است که در تمام کشورهای پیشرفته جزو علوم مهم تلقی میشود.
در همین راستا دکتر سید حمید جمال الدینی، متخصص علم ژنتیک در گفتوگو با خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز، درباره جایگاه علم ژنتیک در ایران قبل و بعد از انقلاب، گفت: قبل از انقلاب، علم ژنتیک در سطح جهان جایگاه شناخته شدهای نداشت؛ اما بعد از انقلاب اسلامی ایران، تحولات وسیعی در علم پزشکی رخ داد. یکی از علومی که بعد از انقلاب دچار تحولات سریع و اساسی در کشور شد، ژنتیک بود که در توسعه این علم با توجه به تنوع اقلیمی و دایره ازدواج فامیلی در میان قومیتهای مختلف به ویژه در بیماریهای تک ژن از جمله تالاسمی، عقب ماندگی ذهنی و غربالگری در حوزه بهداشت و درمان مورد توجه قرار گرفت.
وی افزود: بیوتکنولوژی، یکی از دستاوردهای مهم در عرصه علم ژنتیک در ایران بعد از انقلاب است که در تولید داروهای بیوتکنولوژی دستاوردهای خوبی داشتیم که مرتبط با خصوصیات فردی افراد تولید شده و از جمله داروهای نوترکیب در ایران محسوب میشود که 6 مورد آن به مرحله تولید رسیده است.
معاون آموزشی دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران در ادامه خاطر نشان کرد: در حال حاضر، در کلیه شهرهای بزرگ یک مرکز جامع ژنتیک وجود دارد و آزمایشگاههای مجهزی در حوزه علم ژنتیک داریم که به صورت تخصصی ارائه خدمات در حوزه علم ژنتیک دارند و تشخیص بیماریهای قبل از تولد یکی از دستاوردهای مهم این علم به حساب میآید.
جمال الدینی یادآور شد: شروع علم ژنتیک در دنیا به صد سال قبل برمیگردد و سی سال قبل از انقلاب شروع مباحث ژنتیک را داشتیم و اوج تحول ژنتیک مربوط به اواسط سال 1990تا 2010 است. علم ژنتیک، یک علم نوپاست؛ اما بعد از انقلاب با یک سرعت چشمگیر پیش رفت.
وی خاطر نشان کرد: مهمترین دستاورد دانشگاه آزاد در حوزه علم ژنتیک تربیت نیروی انسانی به طور تخصصی و آشنایی نیروهای مرتبط حوزه سلامت با علم ژنتیک؛ همچنین ایجاد مراکز تحقیقاتی در حوزه علم ژنتیک است.
گفتنی است، بعد از انقلاب اسلامی در کشور شاهد تحولات بسیاری در علوم مختلف بودیم و علم ژنتیک و دستاوردهای مهم متصل به این علم از جمله سلولهای بنیادی از جمله مواردی است که به پیشرفتهای بسیاری دست یافته تا جایی که ایران در بخش سلولهای بنیادی که متصل به ژنتیک محسوب میشود به جایگاه مقبول جهانی رسیده و در مسیر توسعه این امر کنار ابر قدرتهای جهان ایستاده است.
پژوهشگاه رویان با قدمتی 27 ساله مهمترین مرکز ارائه خدمات درمان ناباروری و انجام پژوهشهای بنیادی و کاربردی در زمینه علوم سلولی است که تحقیقات وسیعی در این زمینه انجام داده به گونهای که بعد از گذشت بیش از دو دهه از فعالیت خود تبدیل به مرکز ارائه دهنده خدمات تحصصی و فوق تخصصی در زمینه علوم سلولی و سلول درمانی در ایران و خاورمیانه شده است.
ایجاد بانک خون بند ناف در رویان
سلولهای بنیادی خونساز (HSC) خون بند ناف، همانند سلولهای بنیادی مغز استخوان مسئول خودنوزایی دایمی سلولهای ایمنی و خونی هستند. از این رو بانکهای خون بند ناف به منظور ذخیرهسازی این خون و خدماترسانی به بیماران در بسیاری از کشورها تاسیس شدهاند.
بانک عمومی خون بند ناف رویان با هدف ذخیره واحدهای خون بند ناف با کیفیت بالا، تکوین روشهای جدید برای انجماد و ذوب سلولها و ارتقا سطح آزمایشهای کنترل کیفی برای انتخاب بهترین واحد به منظور پیوند و تدوین معیارهای جدید برای اهدا کنندگان در سال 1387 تاسیس شد.
از زمان تاسیس تاکنون بیش از 5 هزار واحد خون بند ناف در این بانک منجمد و ذخیره سازی شده است و در سال 1391 اولین نمونه خون بند ناف برای یک پسر 13 ساله مبتلا به لوسمی حاد به مرکز پیوند مغز استخوان شریعتی ارسال و پیوند با موفقیت انجام شد.
انجماد انواع سلولهای بنیادی مانند مغز استخوان و خون محیطی از دیگر فعالیتهای این بانک است که حاصل آن ذخیره سازی 58 نمونه از سلولهای بنیادی خون محیطی و مغز استخوان بیماران و 12 مورد نیز پیوند موفق با استفاده از این سلولها بوده است.
در گذشته این طور تصور میشد که ژنتیک، شاخهای از علم پزشکی است؛ ولی روز به روز بیشتر متوجه میشویم که قضیه درست برعکس بوده و این به دلیل پیشرفتهای سریع و گسترده علم ژنتیک است. برای آن که مردم در رابطه با بیماریهای ژنتیکی خود به متخصصان مراجعه کنند، باید آگاهیهای اولیهای در این مورد داشته باشند. آگاهی باعث میشود این تقاضا و درخواست در آنان ایجاد شود که به مشاور ژنتیک مراجعه کنند تا متوجه شوند این علم چه کارهایی میتواند برایشان انجام بدهد، مثلا میفهمند علت بیماری آنها چه بوده است، چه راههای درمانی دارد، در نهایت به کجا ختم میشود و احتمال بروز مجدد آن در سایر افراد فامیل، چقدر است؟
زمانی که توانستید میزان احتمال ابتلای هر فرد به بیماریها را تشخیص بدهید، میتوانید او را در پیشگیری یا درمان آن بیماریها یاری کنید. اگرچه ممکن است فعلا امکان دست کاری ژنهای افراد به منظور از میان بردن ژنهای معیوب وجود نداشته باشد؛ اما دست کم میتوان برای مقابله با بیماریهای چندعاملی، به حذف عوامل محیطی موثر در آنها اقدام کرد. مثلا اگر آزمایش ژنتیکی نشان داد که فردی ریسک فاکتور ابتلا به بیماری قندخون را دارد، از کودکی میتوان مصرف مواد قندی او را کنترل کرد، یا کسی که به لحاظ ژنتیکی احتمال بالایی برای ابتلا به سرطان ریه دارد، میتواند از سیگار کشیدن بپرهیزد یا منطقهای خوش آب و هوا را برای زندگی انتخاب کند. در بسیاری از موارد، با کنترل محیط، از ایجاد بیماریهای چند عاملی پیشگیری میشود.
اطلاعات ژنتیکی مردم یک کشور مسئله ملی
در حال حاضر، ایران از نظر تعداد و تواناییهای نیروی انسانی در رشته ژنتیک، مشکل چندانی ندارد؛ اما در زمینه تکنولوژی با مشکل مواجه است. دستگاهی که برای توالی یابی نسل جدید (NGS یا تعیین نقشه ژنوم فرد) لازم است، ملحقات و سِرورهای قوی و حفاظت فوق العاده میخواهد. اطلاعات ژنتیکی مردم یک کشور، به نوعی اطلاعات امنیتی نیز به حساب میآید و از این رو یک مسئله ملی است.
ما برای تشخیص برخی از بیماریهای ژنتیکی از آزمایشهای ساده و برای برخی دیگر، از آزمایشهای تکمیلی به وسیله «اِن. جی. اس» که متد تشخیصی پیشرفته و گرانقیمتی است، استفاده میکنیم. البته این دستگاهها به سرعت به روز میشوند که باعث میشود هم ارزانتر شوند و هم سرعت انجام آزمایش بالا برود. در حال حاضر در کشور ما آزمایش از طریق این دستگاه در یک شرکت خصوصی انجام میشود اما متأسفانه به دلیل هزینه بالا و مسائل دیگری از قبیل تحریمها، هنوز امکان فراگیر شدن استفاده از این آزمایشها در کشورمان فراهم نشده است.
آنچه مسلم است، علم ژنتیک اهمیت و کاربرد بسیاری در جلوگیری از بیماریها و تعیین هویت افراد دارد، بنابراین با توجه به جایگاه ویژه این علم و سرعت چشمگیر آن در ایران بعد از انقلاب و تامین نیروی انسانی متخصص و خودکفا در این حوزه که با تکیه بر شعار ما میتوانیم دستاوردهای جهانی بیشماری را در حوزه این علم کسب کردیم، تامین تجهیزات لازم در این حوزه باید مورد توجه ویژه دولتمردان قرار گیرد تا علاوه بر سرعت بیشتر در توسعه این علم، اطلاعات مربوط به ژنتیک که یک مسئله مهم و ملی است به صورت حفاظت شده باقی مانده و ایران با تکیه برنیروی جوان و خودباور خود پرچمدار این علم در دنیا باشد.
انتهای پیام/