بشیر: «ژورنالیسم علمی» در ایران ناشناخته باقی مانده است

عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق در خصوص دلایل جدی نگرفتن ژورنالیسم علمی در کشور، گفت: علی‌رغم توجه نسبتا خوب به مساله ترویج علم؛ اما هنوز موضوع ژورنالیسم علمی در ایران نه تنها ناشناخته باقی مانده ، بلکه توجه اساسی به آن در سطوح مختلف دانشگاهی، حرفه ای و رسانه ای نیز نشده است. یکی از دلایل آن احساس عدم نیاز به طرح مسائل علمی به مثابه یک عامل جذب کننده مخاطب است.

به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز، ژورنالیسم علمی، از جمله حوزه هایی است که کمتر در ایران مورد توجه قرار گرفته و «خبرنگاری» و «روزنامه نگاری» به شغلی صرفا تجربی و بی نیاز به تحصیلات آکادمیک تبدیل شده است. دکتر حسن بشیر، عضو هیأت علمی دانشگاه امام صادق در خصوص دلایل جدی نگرفتن ژورنالیسم علمی در کشور صحبت کرد و به مساله ترویج علم از طریق رسانه ها پرداخت. مدیر سابق آکادمی آکسفورد برای مطالعات عالی- آکسفورد- انگلستان و رئیس سابق مؤسسه مطالعات اسلامی لندن در گفت و گویی تفصیلی، درباره ژورنالیسم علمی صحبت کرد که در ادامه می خوانید:

* منابع فارسی در حوزه ژورنالیسم علمی بسیار محدود است. به نظر شما چرا ژورنالیسم علمی در کشور جدی گرفته نشده یا احساس نیاز نشده است؟

موضوع ژورنالیسم علمی، موضوع بسیار مهم و نسبتاً جدیدی است. از سال 1980 مفهوم ترویج علم برای فهم عامه به یک مساله مهم تبدیل شد. در این زمینه جان بارنهام (Jahn Burnham ) در دهه 1980 تاریخ عمومی سازی علم در آمریکا در دو قرن نوزدهم و بیستم را چنین ارزیابی می کند: مجله های علمی مشهور تا قرن نوزدهم از جمله «آمریکایی علمی» Scientific American و «ماهنامه علمی عمومی» Popular Science monthly به انتشار سخنرانی های علمی و واکنش دانشمندان در مورد پدیده های طبیعی از قبیل ریزش شهاب سنگی می پرداختند. از فعالیت های انتشار علم در این دوران می توان از آکادمی های علوم، انتشارات نشریات علمی، تألیف کتاب‌های درسی، برگزاری نمایشگاه‌ها و برپایی موزه ها با مضامین علمی و فناورانه، ایراد سخنرانی های عامه فهم به وسیله دانشمندان مشهور و نیز اقبال رسانه های عمومی در خصوص انتشار مضامین و اخبار علمی نام برد.

با توجه به این گرایش عمومی به مساله ترویج علم از طریق رسانه ها و ظهور ژورنالیسم علمی برای پوشش اقدامات علمی به شکل قابل فهم برای عموم مردم، سازمان هایی در سطح بین المللی به وجود آمدند که حامی ژورنالیست های علمی بودند مانند «فدراسیون جهانی ژورنالیست های علمی» World Federation of Science Journalists. با این فدراسیون بسیاری از انجمن ها و سازمان های بین المللی در زمینه گسترش علوم و تکنولوژی همکاری می کنند.

در ایران نیز توجه به مساله علم و ترویج علم از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است. به عنوان مثال در فصل هفتم و در اصل یک صدم قانون اساسی پیشبرد برنامه های مختلف اعم از برنامه های آموزشی و فرهنگی، از طریق همکاری مردم مورد تاکید قرار گرفته است. همچنین در سند چشم‌انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران در افـق 1404 در سـه قسـمت بـه موضـوع علـم و فناوری اشاره شده است:

- ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، ...

-برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه
اجتماعی در تولید ملی.

- دست یافته به جایگاه اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی (شامل آسیای
میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) با تاکید بر جنبش نرم افزاری و تولید علم ...

بنابراین، ایران به مساله علم و ترویج آن به شکل های مختلف توجه ویژه ای داشته است. در همین زمینه و بر پایه همین رویکرد، انجمن ترویج علم ایران که یک مؤسسه غیر انتفاعی است در تاریخ 15 اردیبهشت 1380 تاسیس شد. از اهداف این انجمن ترویج علم در تمام شاخه های آن و تفکر علمی با استفاده از شیوه ها و ابزارهای مختلف است.

علیرغم این توجه نسبتا خوب به مساله ترویج علم؛ اما هنوز موضوع ژورنالیسم علمی در ایران نه تنها ناشناخته باقی مانده، بلکه توجه اساسی به آن در سطوح مختلف دانشگاهی، حرفه ای و رسانه ای نیز نشده است. یکی از دلایل آن احساس عدم نیاز به طرح مسائل علمی به مثابه یک عامل جذب کننده مخاطب است. البته در این زمینه می توان به چند عامل اساسی دیگر اشاره کرد که باعث شده اند به ژورنالیسم علمی توجه جدی نشود:

1- سلطه خبرهای سیاسی و اجتماعی و توجه روز افزون جامعه به مسائل سیاسی و اجتماعی و به طور کلی اخبار روزمره.

2- سختی طرح مسائل علمی به زبان قابل فهم عامه مردم.

3- نبود متخصصان و استادان برجسته در زمینه ژورنالیسم علمی.

4- نبود تالیفات و ترجمه های مهم در زمینه ژورنالیسم علمی.

5- نبود درس‌های خاص دانشگاهی حتی در دانشکده های ارتباطات برای پوشش ژورنالیسم علمی.

6- نبود خبرنگاران متخصص و علاقمند به پوشش مسائل علمی.

7- نبود رسانه های کافی برای پوشش مسائل و موضوع های علمی.

8- عدم همکاری جدی دانشمندان و دانشگاهیان با رسانه ها برای طرح مسائل و موضوع های علمی.

9- نشناختن حوزه های علمی مهم و به روز توسط رسانه ها برای پوشش آنها.

10- عدم آشنایی کافی رسانه ها با شیوه های نگارش اخبار و گزارشات علمی به روشی که بتواند جذابیت کافی برای مخاطبان داشته باشد.

این‌ها برخی از عوامل اساسی هستند که باعث شده ژورنالیسم علمی در ایران مورد توجه جدی قرار نگیرد؛ اما مساله خیلی فراتر از این است. در جامعه به قول دکتر یونس شکرخواه، پدر ژورنالیسم دیجیتالی، «روزنامه‌نگاری علمی ما به روزنامه‌نگاران علمی‌نویس احتیاج دارد و یا به علم‌دانان روزنامه‌نگار». به عبارت دیگر روزنامه نگاران ما هنوز با حوزه های علمی آشنایی کافی ندارند و از طرفی دانشمندان و عالمان ما نیز با روزنامه نگاری و نگارش رسانه ای آشنایی کافی ندارند. این خود یکی از معضلات اساسی در این زمینه است.

عدم توجه به ژورنالیسم علمی به عوامل دیگر علمی و روانشناسانه نیز بستگی دارد. سیاست زدگی بیش از حد رسانه های ما خود یکی از عوامل اساسی عدم توجه به حوزه های علمی است. نبود جسارت کافی برای ورود به عرصه های علمی و طرح سوالات خاص و تخصصی در این زمینه و گرفتن پاسخ های مناسب و قابل فهم و یا تبدیل آنها به مطالب قابل فهم از دیگر عوامل مهم است. سختی ارتباط با بدنه دانشگاهی در کشور برای طرح مسائل علمی از دیگر عوامل در این رابطه می باشد.

واقعیت این است که ژورنالیسم علمی را نه تنها باید نگارش مسائل علمی دانست، بلکه نگارش علمی مسائل مختلف را نیز باید به آن اضافه کرد. تحقیق و پژوهش لازمه کار ژورنالیسم علمی است که متاسفانه هنوز در جامعه ما حتی میان دانشگاهیان و خبرنگاران و گزارش گران به یک امر ضروری و مورد نیاز تبدیل نشده است. هنوز خبرنگار ما تلاش می کند که ساده ترین راه را برای تهیه یک خبر یا گزارش طی کند و از تحقیق و تفحص در مورد حتی صحت و سقم آن پرهیز کند. این خودش یک آفت بزرگ برای ژورنالیسم علمی است.



* اساسا ژورنالیسم علمی چه و چگونه تاثیری در پیشرفت علم و شکل‌گیری جامعه علم و عقل محور دارد؟

امروزه رسانه‌ها تبدیل به ابزاری فراگیر برای اطلاع رسانی، آموزش، تفریح و غیره شده است. شاید بتوان گفت بدون رسانه ها امکان زندگی برای بشر امروزی وجود ندارد؛ بنابراین، رسانه ها در همه زمینه ها از جمله ترویج علم می توانند نقش اساسی داشته باشند به همین دلیل امروزه در کشورهای پیشرفته جهان ژورنالیسم علمی به یک ژانر مهم رسانه ای تبدیل شده است که در تلاش است که همه حوزه های علمی را برای مردم پوشش دهد و آنان را در جریان آخرین تحولات در زمینه علم و مسائل علمی قرار دهد. در کشورهای پیشرفته، توجه به علم و موضوع های علمی برای تسهیل زندگی به یک امر نهادینه شده تبدیل شده است. به همین دلیل می بینم که بسیاری از رسانه های علمی در این زمینه وجود دارند و این رسانه ها مخاطبان بسیاری را نیز جذب خود کرده اند. البته یکی از مشکلات ژورنالیسم علمی در این زمینه که برای کشورهایی مانند ایران می تواند به عنوان یک معضل اساسی مطرح باشد، تبدیل اطلاعات علمی به فرایند قابل فهم اجتماعی است.

در اینجا بد نیست به تحقیقات یکی از دانشمندان در رابطه با ترویج علم اشاره شود که خود می تواند مبنایی برای ژورنالیسم علمی تلقی شود.

کید (KIDD) در مقاله ای تحت عنوان «عمومی سازی علم» به چهار روش مقدماتی و عمومی در ترویج علم اشاره می کند:

1- ارتباط مداوم بین دانشمندان و متخصصان علم با عامه مردم. این ارتباط باید دو طرفه باشد. در همین زمینه ارتباط گزارشگران و خبرنگاران نیز حائز اهمیت زیادی است.

2- بررسی اطلاعات علمی قبل از در اختیار قرار دادن آنها به عموم مردم. این مساله باعث می شود که نوعی از زمینه سازی علمی برای طرح مسائل علمی صورت گیرد که می تواند در ژورنالیسم علمی مفید و حائز اهمیت باشد.

3- گزینش‌گری اخبار علمی برای ترویج علم و گسترش ژورنالیسم علمی حائز اهمیت است. البته این گزینش گری باید به ارزش های خبری نیز توجه کافی داشته باشد که همین ویژگی می تواند در جذب مخاطبان تاثیر داشته باشد و اعتماد آنان به اخبار علمی را افزایش دهد.

4- ضرورت تطابق زبان علمی با زبان عامیانه در ژورنالیسم علمی. کید در این زمینه به 4 اصل مهم اشاره می کند که عبارتند از: فرایند هدایتی، توالی، گزینش و تطابق است. بنابراین در این رابطه هم باید شیوه ای از هدایت علمی و هم توالی موضوعات مرتبط و هم گزینش مطالب علمی و هم تطابق زبان علمی با زبان عامیانه وجود داشته باشد.
در همین زمینه می توان به یک مساله بسیار مهم که شاید از نظر روانشناسی اجتماعی حائز اهمیت باشد اشاره نمود و آن ایجاد علاقمندی اجتماعی نسبت به مسائل و موضوع های علمی در جامعه است. این مساله باید به مثابه یک امر ضروری در میان مردم گسترش پیدا کند. بر همین اساس نه تنها علم ترویج می یابد بلکه فهم علمی میان مردم نیز گسترش می یابد.

* یک ژورنالیست علمی چه ویژگی هایی باید داشته باشد؟

یک ژورنالیست علمی، ژورنالیستی است که اخبار و گزارشات علمی را پوشش می دهد. این یک تعریف قابل قبول از ژورنالیست علمی است؛ اما اگر به شکل فراتر هم به این ژانر ژورنالیسم نگاه کنیم می شود گفت که با شیوه علمی پوشش دادن اخبار نیز می تواند نوعی از ژورنالیسم علمی تلقی شود. این شیوه باید منطبق با شیوه های استاندارد، تحقیق گونه، و قابل قبول باشد. در حقیقت ژورنالیسم به طور کلی عمل جستجو و گزارش رویدادها، موضوعات و روند ها برای مخاطبان با یک روش مناسب و مورد پذیرش است؛ اما وظیفه ژورنالیسم علمی پوشش اطلاعات تخصصی و علمی تولید شده توسط دانشمندان و پژوهشگران مختلف است به گونه ای که مخاطبان رسانه ها بتوانند به راحتی درک و فهم کنند.

با توجه به تعریف و توضیحاتی که درباره ژورنالیسم علمی داده شد می شود ویژگی های ژورنالیست و خبرنگار علمی را چنین شمرد:

اول، یک ژورنالیست علمی منتقل کننده و پوشش دهنده اطلاعات و رویدادهای علمی است؛ بنابراین، مهم‌ترین مساله در اینجا موضوعات علمی است.

دوم، ژورنالیست علمی باید با دانشمندان و پژوهشگران در ارتباط مداوم باشد و از اقدامات و دستاوردهای آنان مطلع باشد.

سوم، ژورنالیست علمی باید تسلط کافی به مسائل علمی پیدا کرده و توانایی این را داشته باشد که این مسائل را با زبان گویا و قابل فهم برای عامه مردم بیان کند.

چهارم، ژورنالیست علمی باید موارد علمی را بدون اغراق و مبالغه مطرح کند و اقدامات و دستاوردهای دانشمندان و پژوهشگران را با دقت و امانتداری به مردم منتقل کند. این موضوع بسیار حیاتی و مهم است و تطابق خبری و واقعیت علمی در این رابطه روح ژورنالیسم علمی است.

پنجم، ژورنالیست علمی باید مسائل علمی را به شکل یک فرایند و در قالب روایت قابل فهم عامه تدوین کند. مسائل تکمیلی در حوزه های علمی را پوشش دهد و به شکل ناقص این موارد را گزارش نکند.

البته در این زمینه می توان به ویژگی های دیگری نیز اشاره کرد؛ اما ویژگی های مطرح شده مهم‌ترین ویژگی‌ها هستند.

* به نظر شما چه سرفصل‌هایی و چرا باید در یک دوره آموزشی ژورنالیسم علمی تدریس شود؟

به نظر می رسد زمان آن فرا رسیده است که ژورنالیسم علمی به عنوان یک رشته مهم دانشگاهی مورد توجه قرار گیرد. آموزش این رشته قطعا بر رشد تفکر علمی جامعه تاثیرگذار است. شناخت دستاوردها و اقدامات دانشمندان و پژوهشگران توسط مردم، آنان را به آینده امیدوارتر می کند و این خود یکی از نتایج مهم ژورنالیسم علمی است.

در کشورهای غربی ژورنالیسم علمی به شکل تخصصی در دانشگاه ها تدریس می شود و به این رشته توجه جدی می شود. در این رابطه می توان به برخی از سرفصل های آموزشی در این زمینه اشاره کرد که می تواند در غنی سازی این رشته و داوطلبان تحصیل در آن مفید باشد.

1- نویسندگی اخبار پیشرفته

2- نویسندگی علمی پیشرفته

3- تکنیک ها و اصول ژورنالیسم

4- مستند سازی علمی

5- کاربرد ادبیات در خبر

6- برنامه ریزی خبری

7- سیاست‌گذاری خبری

8- مهندسی خبر

9- روش‌های مصاحبه خبری

10- روزنامه نگاری الکترونیکی

11- تجزیه و تحلیل و نقد خبر

12- جامعه شناسی تبلیغات

13- روش‌های تجزیه و تحلیل و نقد خبر

14- ویراستاری و مدیریت اخبار

این‌ها فقط تعدادی از درس های مهمی است که می توان در رشته ژورنالیسم علمی تدریس کرد. بدیهی است آموزش های مقدماتی ژورنالیسم نیز باید در این زمینه مورد توجه قرار گیرند.

انتهای پیام/

کد خبر: 996593

وب گردی

وب گردی