به گزارش خبرنگار علم و فناوری ایسکانیوز؛ هفته‌نامه خبری و بین‌المللی «اکونومیست» به تازگی گزارشی را تحت عنوان «نگرانی‌ها در مورد مدل‌های کسب‌وکار ناشران مقالات علمی» منتشر کرده است که به مطلب خاص و جالب مدل پول درآوردن ناشران مقالات علمی پرداخته است که تعداد آنها کم نیست و پول‌های هنگفتی را هم از سوی محققان نویسنده و هم دانشگاه‌ها و موسسات علمی پرداخت می‌کنند.

انتشارات علمی سال‌هاست که روند پولی کردن چاپ مقالات علمی را در پیش گرفته‌اند و در این میان بسیاری از ناشران بزرگ حاشیه سودی بین ۳۰ تا ۴۰ درصد را گزارش کرده‌اند. این مدل برنامه‌ای است که مو لای درزش نمی‌رود. مقالاتی که توسط محققان و دانشگاهیان نوشته می‌شوند، برای دیگران در صورتی قابل دسترس است که هزینه‌ای را بابت آن پرداخت کنند. از این رو، دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی برای دسترسی به این مقالات باید سالانه میلیون‌ها دلار حق اشتراک بدهند.

تا دهه گذشته این مدل کسب‌وکار جواب می‌داد، اما در دهه گذشته با افزایش سرمایه‌گذاران به چالش کشیده شده است. بنابراین، تعداد زیادی از ناشران یک مدل تجاری جدید را برای فعال کردن «دسترسی باز» اتخاذ کرده‌اند: اخذ هزینه چاپ مقاله از هزار تا ۱۰ هزار دلار به ازای هر مقاله از دانشمندان و محققان نویسنده آن مقاله برای پوشش هزینه‌های چاپ.

یکی از نکات قابل توجه در میان داده های منتشر شده نشان دهنده افزایش قابل توجه استفاده از رویه دسترسی آزاد (Open Access) برای چاپ مقالات است. انواع مدل‌های چاپ مقاله به شرح زیر است:

• پرداخت اشتراک (Subscribe): در این مدل نویسنده مقاله هیچ وجهی را بابت چاپ مقاله نمی‌پردازد و خواننده با پرداخت حق اشتراک و یا خرید تک مقاله اجازه دسترسی به مقالات را پیدا می‌کند. در این شیوه معمولا نهادهای پژوهشی هزینه دسترسی را برای کارمندان و دانشجویان خود پرداخت می‌کنند. البته خرید به صورت انفرادی نیز امکانپذیر است.
• دسترسی آزاد (Open Access): در این مدل نویسنده مقاله هزینه چاپ مقاله را پرداخته و خواننده مقاله آن را به صورت رایگان دانلود می‌کند. به دلیل آنکه این گونه مقالات به راحتی در اختیار دیگر پژوهشگران قرار می‌گیرند، می‌توان چنین استنباط کرد از پتانسیل استناد(Reference) بیشتری نسبت دسته پیشین برخوردار هستند.

به طور میانگین در سال ۲۰۲۳ میلادی حدود ۳۳ درصد مقالات چاپ شده در مجلات دارای ضریب تأثیر (impact factor) به صورت دسترسی آزاد بوده است و برخی از مجلاتی که پیش از این تنها به روش پرداخت اشتراک اقدام به چاپ مقاله می‌کردند، مدل دسترسی آزاد را نیز اضافه کرده و از این لحاظ به مجلات هیبرید تبدیل شده‌اند. برای روشن‌تر شدن موضوع صنعت چاپ مقالات علمی را باید از لحاظ اقتصادی نیز مد نظر قرار داد.

درآمد جهانی سالانه حاصل از چاپ مقالات علمی در سال ۲۰۲۲ بیش از ۱۹ میلیارد دلار برآورد می‌شود که بیش از ۵۰ درصد این مقدار، متعلق به پنج ناشر «سیج»، «اسپرینگر»، «تیلور اند فرانسیس»، «جان ویلی و پسران» و «الزویر» است. گفتنی است که حاشیه سود در این صنعت ۴۰ درصد برآورد می‌شود و برخی از این شرکت‌ها از حاشیه سود بالاتری از غول‌هایی نظیر گوگل و آمازون برخوردار هستند.

انتشار یا اتلاف

همانطور که در نمودار بالا تحت عنوان «انتشار یا اتلاف» مشاهده می‌کنید، تعداد مقالات علمی از سال ۲۰۰۵ تا ۲۰۲۲ با رشد قابل توجهی همراه بوده است و از حدود یک میلیون مقاله به حدود سه میلیون مقاله رسیده است (نمودار سمت چپی). در واقع، تعداد مقالات دانشگاهی منتشر شده در هر سال از سال ۲۰۱۰ تاکنون ۲ برابر شده است.

در نمودار سمت راستی تعداد مقالات منتشر شده در کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی به ازای هر محقق آکادمیک مشاهده می‌کنید. این نمودار بیانگر آن است که در سال ۲۰۰۵ به ازای هر محقق یا دانشمند کمتر از یک مقاله علمی چاپ می‌شد، اما این تعداد در سال ۲۰۲۱ به ۱/۶ مقاله رسیده است.

«مارک‌هانسون» استاد و محقق دانشگاه اکستر و همکارانش در یک مطالعه جدید منتشر شده در مطالعات علوم کمی، تلاش کردند تا شناسایی کنند که این انفجار مقالات از کجا آمده است و - در صورت امکان - ارزیابی کنند که آیا انگیزه کمیت بر کیفیت تأثیر گذاشته است یا خیر.

آنها در مقاله‌ای که تحت عنوان «فشار برای انتشار مقاله» منتشر کردند، داده‌های در دسترس عموم را از وب‌سایت‌های مجلات تحت مدیریت ۱۰ ناشر بزرگ تجزیه و تحلیل کردند. بر اساس این مقاله، از ۱۰ ناشر موجود در مجموعه داده‌هایشان، همه ناشرانی که برای سود فعالیت می‌کنند، تولید خود را از سال ۲۰۱۳ افزایش داده‌اند. اما نویسندگان دریافتند که این افزایش بسته به مدل کسب‌وکار ناشران به روش‌های مختلفی رخ داده است.

تقریباً نیمی از مقالات جدید از سال ۲۰۱۳ از سوی ناشران سنتی بزرگ مثل «الزویر»، «تیلوراند فرانسیس»، «اسپرینگر»، «نیچر» و «ویلی» منتشر شده‌اند؛ اگرچه این ناشران مجلاتی را اداره می‌کنند که برخی از آنها مدلی کاملا یا جزئی با دسترسی آزاد دارند، اکثرشان همچنان از کاربرانشان حق اشتراک می‌گیرند. انتشار سالانه مقاله این پنج مجله در مجموع بین سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۲۲ با رشد چشمگیر ۶۱ درصدی همراه بوده است و این کار را با افزایش تعداد مجلات در مجموعه خود وتعداد مقالات در هر مجله انجام دادند.

این تحقیق همچنین نشان داد که بقیه افزایش مقالات علمی مربوط به ناشران انتفاعی جدیدتر با دسترسی آزاد مانند «فرانتیرز»، «هینداوی» و MDPI می‌شود. این ناشران در یک دهه گذشته، به‌اندازه چهار درصد و تا سال ۲۰۲۲ یک سوم از کل ناشران سنتی مقاله چاپ کرده‌اند.

موضوعات خاص

دکترهانسون و همکارانش به نکته جالبی رسیدند؛ اینکه رشد سریع تعداد مقالات بیشتر به دلیل موضوعات خاص علمی است. این موضوعات باعث شده‌اند که گروه‌هایی از مقالات با هم منتشر شوند که روی یک موضوع واحد خارج از برنامه انتشار معمول مجله تمرکز دارند.

اکونومیست که در لندن به چاپ می‌رسد و دفاتر تحریریه در آمریکا و در شهرهای بزرگی در قاره اروپا، آسیا و خاورمیانه دارد، عنوان جالبی را برای نمودار بعدی خود انتخاب کرده است. عنوان این نمودار «مقاله فروش» برگرفته از ۲ کلمه «paper» و «pushers» است. در واقع به جای واژه «ناشر» یا publisher از کلمه pusher استفاده کرده است که به معنای فروشنده است.

این نمودار مقالات را به ۲ دسته «چاپ معمولی» و «چاپ ویژه» تقسیم کرده است و نشان می‌دهد که در سال ۲۰۱۶ تعداد مقالات معمولی و ویژه در ناشران سودمحور با هم برابر بوده و با گذشت زمان تعداد مقالات ویژه در آنها افزایش یافته است.

در عوض در ناشران سنتی، تعداد مقالات ویژه در سال ۲۰۱۶ به شدت کم بوده و با گذشت زمان هم ثابت مانده است، اما تعداد مقالات معمولی از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۲ به شدت افزایش یافته است.

در توضیح مقالات معمولی و ویژه باید گفت که مقالات معمولی توسط هیات تحریریه دائمی مجله مدیریت می‌شود، اما مقالات ویژه معمولا زیر دست ویراستاران مهمان می‌روند. ویراستاران موقت از سایر دانشمندان شبکه خود درخواست ارسال می‌کنند. به طوری که به گفته دکترهانسون، بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۲، تعداد مقالات ویژه‌ای که توسط سه ناشر بزرگ انتفاعی و با دسترسی آزاد تولید می‌شوند، ۱۲ برابر افزایش یافته است.

سرعت بالای ویرایش

دکترهانسون و همکارانش در مطالعه خود متوجه شدند که افزایش تعداد مقالات ویژه حاکی از آن است که این مقالات با سرعت بیشتری ویرایش می‌شوند. متوسط زمان تحویل مقالات در ناشران سنتی در همه شماره‌ها تقریبا ۱۳۰ روز است و درخواست داوران بسیار متنوع است؛ به طور مثال ممکن است از نویسندگان درخوسات کنند که آزمایش‌های خود را از ابتدا انجام دهند.

همانطور که در نمودار بالا مشاهده می‌کنید، در مجلات انتفاعی دسترسی آزاد، میانگین زمان ویرایش مقاله از حدود ۷۴ روز در سال ۲۰۱۶ به ۳۸ روز در سال ۲۰۲۲ رسیده است که کاهش قابل ملاحظه‌ای را نشان می‌دهد.

محققان همچنین دریافتند که در مجموعه مجلات MDPI و هینداوی، آنهایی که مسائل ویژه‌تری داشتند، مقالات ارسالی کمتری را رد می‌کردند.

آیا باید نگران بود؟

نگرانی زمانی ایجاد می‌شود که با این روندی که انتشار مقالات طی می‌کنند، می‌توان گفت که مقالات با کیفیت پایین‌تر ممکن است به این موضوعات خاص راه پیدا کنند. در ماه مه امسال ویلی که هنداوی را در سال ۲۰۲۱ خریداری کرد، پس از سلب اعتبار یا retract بیش از ۱۱ هزار و ۳۰۰ مقاله که عمدتاً در شماره‌های ویژه منتشر شده بودند، اعلام کرد که ۱۹ مجله سابق هنداوی را تعطیل می‌کند.

خود ناشران هر گونه ادعایی مبنی بر اینکه این داده‌ها دلالت بر کاهش کیفیت دارند را رد می‌کنند. وایلی بر تعهد خود به یکپارچگی تحقیق تاکید دارد. MDPI کوتاه شدن زمان ویرایش مقالات را به کارکنان بیشتر و ابزارهای جدید برای بهبود کارایی نسبت می‌دهد. سخنگوی فرانتیرز نیز در این مورد می‌گوید: زمان بازبینی را نمی‌توان به عنوان یک پروکسی ساده برای یکپارچگی یا کیفیت تحقیق استفاده کرد.

هر ۲ ناشر MDPI و فرانتیرز اصرار دارند که موضوعات خاص مانند مقالات معمولی مشمول فرآیند بررسی همتا هستند.‌

با این حال، برخی نهادهای تأمین مالی در تلاش هستند تا از میزان انتشار علم در چنین مجلاتی جلوگیری کنند. در فوریه سال جاری، بنیاد ملی علوم سوئیس (SNSF) پرداخت هزینه‌های پردازش برای مقالات منتشر شده در شماره‌های ویژه را متوقف کرد. پیش از این، به گفته «ماتیاس ایگر»، رئیس شورای ملی تحقیقات SNSF، حدود ۸۰ تا ۹۰ درصد از هزینه‌های انتشار که توسط SNSF پرداخت می‌شد، صرف چنین مقالات ویژه‌ای می‌شد؛ در حدود ۱۰/۶ میلیون دلار بین سال ۲۰۱۸ و ۲۰۲۳.

انتهای پیام/