به گزارش گروه اقتصادی ایسکانیوز؛ بعد از گذشت حدود 2.5 سال از اجرای برجام و بندهای مختلف آن که قرار بود تحریمهای بسیاری از ایران برداشته شود اما هنوز طرف مقابل با وجود اینکه ایران بسیاری از تعهدات خود را عملی کرده، تعهدات خود را عملی نکرده است و طبق اظهارنظرهای سیاستمداران آمریکایی که راس محور تقابل با ایران هستند، بعید بهنظر میرسد که فضای قبل از تحریمها تحقق پیدا کند. البته باید توجه داشت که حتی اگر کشورهای 1+5 و اتحادیه اروپا به تمامی تعهدات خود در پسابرجام عمل کنند و همهچیز همانطور ادامه پیدا کند که وزارت امور خارجه کشورمان توصیف کرده است باز تحریمهای مرتبط با حقوق بشر در ایران و تحریمهای ایالات متحده پابرجا خواهد بود و ایران به فضای آزاد تجارت جهانی وارد نخواهد شد. به هرحال چه جریان هستهای ایران مساله باشد، چه جریان موشکی یا حقوق بشر یا هر چیز دیگر باید توجه داشت که ایران در یک جنگ اقتصادی است و در این جنگ ما نباید امید داشته باشیم که حریف و دشمن ما به امتیازاتی بدهند که هر دو طرف برنده باشند. بهعبارت دیگر پسابرجام، پساتحریم نیست. بر این اساس راهبرد جمهوری اسلامی باید این باشد (با فرض وجود داشتن همیشگی تحریمهای ظالمانه) که هزینههای تحریم را برای طرف مقابل افزایش داده و از طرف دیگر برای خود کاهش دهد تا دنیا از تحریمکردن ایران منصرف شود. این امر وجه دیگر اقتصادی مقاومتی است که باید در عرصه بینالمللی مورد توجه قرار گیرد تا دشمن را از تحریمها و فشارهای اقتصادی مایوس کرد. لذا در این پژوهش ضمن بیان برکات اثرات مثبت تحریم بر فضای عمومی جامعه خصوصا بخش اقتصادی، صنعتی و نظامی به راههای افزایش هزینههای تحریم برای طرف مقابل میپردازیم.
مقدمه
ایالات متحده آمریکا قصد دارد که با تحریمهای هدفمند (حتی در پسابرجام)، توانایی ایران را برای دستیابی به مواد و تجهیزات ساخت سلاحهای هستهای و همچنین مدرنیزه و بهروزکردن نیروهای مسلح خود کاهش دهد. تحریمهای فلجکنندهای که اخیرا بر جمهوری اسلامی ایران تحمیل شده است، پیام روشنی به ایران درخصوص هزینههای اقتصادی ادامه روند استکبارستیزی و بیاعتنایی ایران به خواستههای ایالات متحده آمریکا، شورای امنیت سازمانملل و دیگران داده است. هدف این تحریمها در تحدید برخی فعالیتهای ایران و نیز آسیبزدن به اقتصاد کشور و منزویکردن ایران در جامعه بینالمللی است. اکنون سوال این است که ایران چگونه میتواند آمریکا را از تحریمهای اقتصادی و سیاسی دیگر منصرف کند و هزینهها و فرصتهای تحریم برای جمهوری اسلامی ایران چیست؟
الف) هزینههای تحریم برای جمهوری اسلامی
ابعاد سیاسی تحریم
مبنایی برای ایجاد ائتلاف کشورهای همسایه مخالف ایران
تحریمها روشی است که بهوسیله آن بسیاری از کشورها هدف واحد و جدیتشان را درخصوص نگرانی پیرامون برنامههای هستهای ایران و حمایت این کشور از حزبا... و حماس جامه عمل پوشاندهاند. نمونه اخیر این نگرانی تصویب پنج بند علیه ایران و حزبا... در بیانیه پایانی اجلاس سران کشورهای اسلامی بود. شدت و همهجانبه بودن رژیم تحریمها نیز به دولتهای دوست در منطقه اطمینان خاطر داده است که ایالات متحده نیازهای امنیتی آنها را درک میکند و در جهت حفظ منافع آنها عمل میکند.
تاثیر در فضای سیاسی حاکم بر جمهوری اسلامی
به اعتقاد بسیاری از تحلیلگران غربی، تحریمهای یکجانبه علیه جمهوری اسلامی ایران توانست در نتیجه انتخابات دور یازدهم ریاستجمهوری موثر باشد. براساس این ادعا، دیدگاههای آقای روحانی نسبت به مساله هستهای و تحریمهای بینالمللی سبب شد مردم ایران که از فشارهای اقتصادی و عدم ارتباط با جهان خسته شده بودند، به این طیف سیاسی رای دهند و تحریمها بتواند فضای سیاسی کشور را تغییر دهد.
تغییر در روند مذاکرات هستهای
مذاکرات هستهای که تا قبل از روی کار آمدن دولت تدبیر و امید رویکردی بهنسبت تهاجمی در خود میدید پس از انتخابات اخیر ریاستجمهوری کشورمان روند دیگری پیدا کرد. طبیعتا اولین قدم تحریمهای ایالات متحده تغییر در رویکرد و ادبیات جمهوری اسلامی نسبت به مساله هستهای بوده است که تا حدودی به این هدف خود دست یافته است؛ اما متاسفانه پس از برجام نیز روند زیادهطلبی آمریکاییها تغییر نکرده است و به قدمهای بعدی (که قدم نهایی حذف جمهوری اسلامی است) از طریق تحریم فکر میکنند.
ابعاد نظامی و امنیت ملی تحریم
محدود کردن برنامه هستهای و نظامی جمهوری اسلامی ایران
مهمترین هدف تحریمهای جمهوری اسلامی، کاهش توانایی نظامی و سیاسی است که ایالات متحده متوقف کردن برنامه هستهای کشورمان را قدم اول در دستیابی به این هدف بلندمدتشان میدانند. مقامات دولتی آمریکا و متخصصان دیگر اظهار کردهاند که تحریمهای هدفمند، گسترش برنامه هستهای ایران ازجمله تولید سانتریفیوژها را کند کرده و پسابرجام تا حد زیادی تهدیدات هستهای کشورمان را محدوده کرده است. این در حالی است که تا قبل از این در جامعه آمریکا دودستگی درخصوص سلاح هستهای وجود داشته است. برخی حتی استدلال کردهاند که بدون تحریمها و فشارهای دیگر، ایران تاکنون به فناوری سلاح هستهای دست یافته است و برخی نیز اعتقاد داشتهاند که مطابق اظهارات مقامات اطلاعاتی آمریکا (سیا) تاکنون تصمیمی مبنیبر ایجاد یک سلاح هستهای توسط مقام رهبری ایران اتخاذ نشده است. با این حال طبق گزارشهای اخیر آژانس بینالمللی انرژی اتمی آمریکا (IAEA)، توانایی و ظرفیت ایران برای غنیسازی اورانیوم همچنان در حال رشد است و ذخیره اورانیوم کمغنیشده ایران (اورانیومی که تا سطح 5/3 – 5 درصد غنی شده) نیز در حال افزایش است.
همچنین در بخش نظامی، ممنوعیت فروش سلاحهای سنگین، توانایی ایران برای بهروزآوری نیروهای مسلحش را محدود کرده است. در همین زمان که همسایگان ایران با کمک آمریکا تجهیزات نظامی خود را ارتقا دادهاند، هرچند ایران در حال حاضر قادر است اساسیترین تجهیزات نظامیاش را در داخل کشور تولید کند، اما تحریمها مانع این هستند که ایران بتواند تجهیزات فوقپیشرفته و با تکنولوژی بالای نظامی بخرد یا توسعه دهد. شایان ذکر است بسیاری از قطعات سلاحها و تجهیزات پیشرفته نظامی نیازمند خرید از کشورهای خارجی است لذا هماکنون تامین این قطعات با هزینه چند برابر انجام میشود و احتمال وجود خرابکاری صنعتی در این قطعات تامینشده بسیار بالاست.
ابعاد اقتصادی تحریم
تضعیف اقتصاد ایران
تحریمها درآمدهای نفتی ایران را کاهش میدهد و روابط تجاری ایران با کشورهای همسایهاش را با اختلال مواجه میکند. اقتصاد ایران در اثر تحریمها بهصورت جدی تضعیف شده است (فساد و سوءمدیریت نیز مشکلات شایعی هستند) و عدم توجه به سیاستهای اقتصاد مقاومتی میتواند اثرات این تحریمها را افزایش دهد. تورم و بیکاری در ایران در سطح وسیعی فراگیر شده؛ ناتوانی در خرید قطعات اساسی و لازم، به برخی از بخشهای تولیدی صدمه میزند. یک موسسه مطالعاتی بیان کرده است: «امسال ایران واردات کالاهای غیرضروری را ممنوع کرده است. تخمین میزان تاثیر تحریمها طی زمان با توجه به توانایی ایران برای انطباق با محیط جدید دشوار است. تحریمها نیز تا حدود زیادی تجارت زیرزمینی و بازار سیاه را رونق داده و برآورد فعالیت اقتصادی در محدوده مرزهای ایران را پیچیده کرده است.»
مرکز مطالعات بینالمللی و استراتژیک آمریکا، نابسامانیهای زیر را ناشی از تحریم اقتصادی ایران میداند. در این گزارش چند اثر اقتصادی مهم برای تحریمها برشمرده شده است:
افزایش نرخ ارز و کاهش ارزش پول ملی
گسترش تورم بهویژه در بخش مواد خوراکی
کاهش تولید و صادرات نفت و گاز
صادرات نفت ایران از 2.5 میلیون بشکه در روز در سال 2011 به 1/1 در سال 2013 کاهش یافت و با کاهش قیمت نفت در سال 2014 این تاثیر مخرب را دوچندان کرد.
محدودیت در مبادلات بانکی بینالمللی
محدودیت در مبادلات بانکی نهتنها سبب شد که بخش صادرات و واردات کشور بسیار تحتتاثیر قرار گیرد و فعالیتهای اقتصادی گستردهای با مشکل مواجه شوند، بلکه سبب شد حدود 120 میلیون دلار از داراییهای ایران در کشورهای خارجی بلوکه شود.
کاهش رشد اقتصادی
رشد تولید ناخالص ملی کشور حدود 9 درصد در طول سالهای 2012 و 2013 کاهش پیدا کرد و اقتصاد ایران از مسیر باثبات خود خارج شد.
تضعیف بنیانهای مردمی جمهوری اسلامی
نخبگان و عموم جامعه در ایران، آثار و تبعات حاصله از تحریمها را احساس میکنند و این مساله سبب میشود نارضایتی عموم از شرایط اقتصادی و سیاستهای داخلی افزایش یابد؛ اما در اینجا نیز قضاوت در این خصوص دشوار است که آیا ناخشنودی عموم جامعه منجر به فشاری برای ایجاد تغییرات در سیاست خارجی نظام خواهد شد یا خیر؟ اگر مردم فکر کنند که ریشه تمامی مشکلات کشور در تحریمها خلاصه میشود نارضایتی گستردهای از برنامه هستهای در کشور ایجاد خواهد شد. متاسفانه آثار تحریم در سختشدن وضعیت معیشت مردم در کنار پروندههای فسادهای هزارمیلیاردی سبب شده است مردم بیش از پیش نسبت به سیاستهای کشور تغییر رویکرد نشان داده و نارضایتیهای آنها گسترش یابد.
ب) هزینههای تحریمها برای دشمن
تحریمهای بینالمللی که هماکنون مهمترین استراتژی آمریکا علیه ایران است، برخی هزینههای ژئوپلیتیکی برای ایالات متحده و متحدانش دارد که این امر قطعا گزینههایی را برای تعدیل آثار تحریم برای ایران فراهم میکند. تحریمهایی که برای فشار به جمهوری اسلامی و تضعیف اقتصاد ایران برنامهریزی شدهاند، پیامدهای منفی ناخواستهای نیز دارند. در حالی که تشدید تحریمها اثر کمی بر استراتژی مذاکره ایران داشته است، اهداف بلندمدت ایالات متحده بهمنظور ثبات و صلح منطقه را نیز به خطر خواهد انداخت و تضعیف خواهد کرد.
ازجمله هزینههای تحریمها برای ایالات متحده عبارتند از:
اختلاف آمریکا با متحدانش و دیگر کشورها
از زمانی که تحریمهای همهجانبه با هدف تحت فشار قرار دادن جمهوری اسلامی ایران بهمنظور آسیب رساندن به اقتصاد لازمالاجرا شده، اختلافات آمریکا با روسیه، چین و کشورهای دیگر ازجمله هند، ترکیه و کرهجنوبی بیشتر شده است. تنشهای مربوط به تحریم میان ایالات متحده، روسیه و چین، تلاشهای ایالات متحده برای رسیدن به تصمیمات مشترک در شورای امنیت درخصوص اقدامات بینالمللی را در لیبی و سوریه نیز پیچیدهتر کرده است.
گسترش تحریمها سبب ائتلاف و نزدیکی بیشتر ایران و روسیه شده و این مساله سبب شده است آمریکا ابزار فشار از طرف روسیه را از دست بدهد و همچنین در حل مسائلی مثل یمن، سوریه و... با مشکل روبهرو بشود. در طرف دیگر کاهش حجم مبادلات روسیه و آمریکا نیز برای اقتصاد این کشور تاثیرات بسیاری را ایجاد خواهد کرد.
گسترش فساد و اقتصاد زیرزمینی در سطح جهانی
براساس گزارش مرکز مطالعات بینالمللی و استراتژیک آمریکا، ایرانیهایی که برای دریافت خدمات عمومی و منافع رفاه اجتماعی به سازمانهای دولتی وابستهاند، ممکن است مجبور باشند به خانوادههای ذینفوذ و ارتباطات جناحی که در موضع قدرت هستند، روی بیاورند. این امر ممکن است باعث تقویت نفوذ جناحهای محافظهکار و انقلابی (مثل سپاه انقلاب ایران یا IRGC) بشود. شرکتهایی که تحت کنترل سپاه انقلاب ایران هستند، سهام زیادی در بخشهای مهم اقتصادی ازجمله مخابرات، بانک، حملونقل و انرژی به دست آوردهاند و تحریمها نیز شرکتها را مجبور کرده است برخی از پروژههای مرتبط با شرکتهای وابسته به سپاه پاسداران انقلاب ایران را ترک کنند. هرچقدر تحریمها بیشتر ادامه پیدا کند، تبادلات اقتصادی در ایران بیشتر از طریق کانالهای بازار سیاه صورت میگیرد.
گسترش بازار سیاه اگرچه برای تامین قطعات مورد نیاز ایران بسیار ضروری است اما هرچه به سود ایران باشد برای دولت آمریکا و سایر کشورها که بسیاری از درآمدهای خود را از طریق بازار سیاه به دست میآورند، هزینه بسیار بالایی خواهد بود. حال آنکه بسیاری از تجار یا بازرگانان که به راهکارهای دور زدن قوانین کشورهای دیگر آگاهی پیدا میکنند، ممکن است از این ابزارها استفاده کنند و این مساله سبب شود که بازار سیاه در کشورهای هدف جمهوری اسلامی ایران رشد کند.
کاهش مقبولیت ایالات متحده میان مردم ایران
از آنجاکه تحریمهای همهجانبه خسارات زیادی به سطح رفاه در ایران وارد کرده است، ایالات متحده با ریسک از دست دادن مقبولیت خود بین مردم ایران بهویژه نسل جوان این کشور مواجه است. نارضایتی نسبت به شرایط سختی که حاصل تحریمهاست، امکان دارد امید به بهبود یا تعدیل روابط بین ایران و ایالات متحده را طی زمان، حتی اگر نظام حاکم ایران تغییر پیدا کند، کاهش بدهد. بسیاری از سخنرانیهای اوباما، رئیسجمهور ایالات متحده بهمناسبت آغاز سال نو شمسی در راستای کاهش مقبولیت ایالات متحده بین مردم ایران بود.
همچنین باید توجه کرد که ظاهرسازی و فریب افکارعمومی مردم ایران یکی از راهکارهای اصلی آمریکا در ایجاد مقبولیت نسبت به سیاستهای این کشور در قبال ایران و کاهش مقبولیت سیاستهای جمهوری اسلامی است. این امر تضعیف بنیانهای مردمی اقتصاد ایران دامن خواهد زد.
افزایش خطر جمهوری اسلامی برای متحدان آمریکا در منطقه
تحریمهای بینالمللی، به همراه تهدیدهایی که از جانب اسرائیل و تشکلهای نظامی آمریکا در خلیجفارس صورت میگیرد، ممکن است آمادگی ایران را برای مقابلهبهمثل علیه منافع آمریکا و متحدانش تشدید کند. بهعلاوه به گفته وزارت دفاع آمریکا، ایران در واکنش به محدودیتهای خود در خرید سلاح، صنایع تسلیحاتیاش را با توسعه موشکهای بالستیک و کروز، ساخت کشتیهای کوچک بیشتر برای استفاده در خلیجفارس و به دست آوردن زیردریاییها و کشتیهای بیشتر ارتقا داده است. تحریمها و بهویژه تحریم نفتی ایران باعث شده مقامات بلندپایه ایران تهدید به بستن تنگه استراتژیک هرمز کنند.
آثار بشردوستانه
تحریمها بهطور بالقوه موجب میشوند انسانها رنج ببرند که این امر ممکن است به لحاظ اخلاقی نفرتانگیز باشد و حمایت بینالمللی از تحریمها را تضعیف و تصویر و اعتبار ایالات متحده در سطح دنیا را مخدوش کند و به بیزاری بیشتر مردم ایران از آمریکا دامن بزند. تحریمهای همهجانبه که از سال 2012 آغاز شد، استاندارد زندگی و رفاه ملت ایران را با کاهش دسترسی به غذا، دارو و دیگر نیازهای ضروری کاهش داده است. برخی از این مشکلات پیامد غیرقابل اجتناب تحریمهاست که بهشدت در درازمدت به ضرر اقتصاد ایران خواهد بود. بهعلاوه در حالی که اداره خزانهداری ایالات متحده اجازه صدور کالاهای بشردوستانه به ایران را میدهد، شرکتهای آمریکایی مایل نیستند خود را به فرآیند اعطای مجوز برای تجارت با ایران متعهد کنند و شرکتهای خارجی و بانکها ممکن است از ترس مجازاتهای ایالات متحده و بیثباتی در ارزش پول ایران، از این کار منصرف شوند. لذا اصل کلی و عام پذیرفتهشده مبنیبر اینکه وجود غذا و دارو مشمول تحریمها نیست، در عمل نقص شده است.
آثار تحریم بر اقتصاد جهانی (لزوم پاسخگویی آمریکا در این زمینه)
تحریمهایی که امروزه برقرار هستند، الگوهای جدید بینالمللی برای تجارت ایجاد میکنند که بهطور بالقوه برای اقتصادهای ایالات متحده، اروپا و مناطق دیگر مضرند. آثار تحریمهای بهشدت فلجکننده، هنوز در دادههای اقتصادی موجود خود را نشان نداده و ترکیبی از عوامل ازجمله انواع مختلف معافیتها، گسترش تجارت در بازار سیاه و عدم پیروی از مقررات تحریمها توسط برخی کشورها، محاسبه دقیق آثار اقتصادی تحریمها بر ایالات متحده، اتحادیه اروپا و کشورهای خاورمیانه را دشوار میکند؛ اما یکی از «هزینهفرصتهای» واضح تحریمها این است که این تحریمها، ایالات متحده و شرکتهای وابسته را از فرصتهای تجاری سودآور ایران محروم میکند. کالاهای چین و هند، دو کشوری که درخواست اجتناب از تحریم بانکهای ایران در ازای مبادله با نفت را کردهاند، در بازار ایران مبادله میشود. شورای همکاری خلیجفارس که از فعالیت تجاری با ایران پیش از تحریمهای شدید علیه ایران سود بسیاری میبرد، نگران از دست دادن این بازار است. در عین حال گسترش سریع تجارت غیررسمی بازار سیاه بین ایران، افغانستان، عراق، پاکستان و ترکیه اقتصاد آن کشورها و نیز منطقه را تضعیف میکند.
9 تن از متخصصان امنیت ملی، اقتصاد، بازارهای انرژی و تامین مالی فدراسیون دانشمندان آمریکا در مقالهای به بیان تاثیرات تحریم ایران بر اقتصاد جهانی پرداختهاند. در این گزارش هزینههای سیاستهای مختلف آمریکا در برابر جمهوری اسلامی ایران برای اقتصاد جهانی در 6 سناریو برآورد شده است. براساس نتایج این گزارش، هزینه سیاستهای مختلف برای اقتصاد جهانی در یک دوره سهماهه، بهطور میانگین بین 60 میلیارد دلار تا 1700 میلیارد دلار برآورد شده است. زیان بازارهای مالی، افزایش قیمت نفت و مخارج نظامی و امنیتی مهمترین هزینههایی هستند که به اقتصاد جهانی تحمیل میشوند. این هزینه بدون در نظر گرفتن اقدامات تلافیجویانه جمهوری اسلامی است که اگر محقق شود میتواند این هزینهها را بسیار افزایش دهد.
آثار مخرب نسبت به عرضه انرژی در سطح جهان و ثبات بازار انرژی جهان
در گذشته، افزایش تنش بین ایران و جامعه بینالملل غالبا موجب افزایش قیمتهای نفت در سطح جهان میشد. در حالی که امروزه بیثباتی در قیمتها ممکن است تا حدی بهخاطر بازارهای نسبتا انعطافپذیر نفت و کاهش سهم ایران در بازار جهانی نفت تعدیل شود، اما همچنان قیمت جهانی نفت نسبت به چنین تنشهایی حساس است. حتی اگر تحریم نفت اتحادیه اروپا در اثر مذاکرات هستهای خاتمه پیدا کند، تولید میادین نفتی ایران، افت پیدا کرده و حضور ایران در بازارهای جهانی نفت حداقل در میانمدت کاهش خواهد یافت. همچنین تحریمها توان ایران برای عرضه گاز مایعشده (LNG) به بازارهای جهانی را محدود کرده است.
ج) راهبردهای افزایش هزینههای تحریم برای ایالات متحده و کاهش هزینهها برای کشور
هدف اصلی تحریمهای اقتصادی فلج کردن بخشهای اقتصادی و صنعتی کشور و قطع امید مردم از نظام سیاسی حاکم است. لذا در اولین مرحله باید توجه کرد که نگاه به برکات تحریم برای اقتصاد ایران خود میتواند این امید را به کشور بدهد که تحریمها نقطه تغییرات و برکات اساسی در کشور باشد تا یک اقدام فلجکننده. مهمترین راهبرد جمهوری اسلامی این است که فرصتهای تحریم همانند گسترش اقتصاد مقاومتی، افزایش قدرت سیاسی در منطقه، آثار اقتصادی و صنعتی تحریم و ابعاد بشردوستانه تحریم را تقویت کند و در مقابل تهدیدات کنونی تحریم راهبردی داشته باشد که آنها نیز به فرصتهای جدید برای اقتصاد ایران تبدیل شوند.
402