به گزارش خبرنگار علم و فناوری ایسکانیوز؛ چند سالی است که جنبشی با نام «علم باز» مطرح شده است که تعریف کلی آن دانش در دسترس و شفافی است که از طریق شبکه‌های تعاملی به اشتراک گذاشته می‌شود و توسعه می‌یابد. این جنبش در واقع در دسترس قرار دادن تحقیقات علمی، انتشارات، داده‌ها و نرم‌افزارها و ترویج تحقیقات علمی میان تمام سطوح پرسشگران جامعه آماتور یا حرفه‌ای است و شامل شیوه‌هایی مانند انتشار پژوهش باز، مبارزه برای دسترسی آزاد و تشویق دانشمندان به دسترس پذیر کردن یادداشت‌های علمی خود برای بقیه و به طور کلی آسان‌ترسازی انتشار و ارتباطات دانشی و علمی است.
این شیوه‌ها شامل اقداماتی مانند انتشار تحقیقات آزاد، مبارزات انتخاباتی برای دسترسی آزاد، تشویق دانشمندان به انجام علم نوت‌بوک باز (مانند اشتراک‌گذاری آشکار داده‌ها و کد)، انتشار گسترده‌تر و مشارکت در علم و به طور کلی آسان‌تر کردن آن است.
علم باز مبحثی است که یونسکو (سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد) به آن نظر ویژه‌ای دارد. از نظر این سازمان، علم باز مجموعه‌ای از اصول و شیوه‌هایی است که هدف آن دستیابی به تحقیقات علمی در همه زمینه‌ها برای همه به نفع دانشمندان و کل جامعه است. علم باز عبارت است از حصول اطمینان از اینکه نه تنها دانش علمی در دسترس همه است، بلکه خود تولید آن دانش فراگیر، عادلانه و پایدار است.
یونسکو در همین راستا توصیه‌نامه‌ای را در مورد علوم باز به عنوان یک تعریف مورد توافق بین‌المللی و همچنین مجموعه‌ای از ارزش‌های مشترک و اصول راهنما برای علم باز ارائه می‌دهد و مجموعه‌ای از اقدامات مساعد را برای عملیاتی‌سازی عادلانه علم باز برای همه در سطوح فردی، نهادی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی مشخص می‌کند.
یونسکو در این توصیه‌نامه ابتدا تعریفی از علم باز را ارائه می‌دهد:
- علم باز این پتانسیل را دارد که فرآیند علمی را شفاف‌تر، فراگیرتر و دموکراتیک کند.
- همکاری‌های علمی و به اشتراک‌گذاری اطلاعات برای منافع علم و جامعه را افزایش می‌دهد.
- دانش علمی چندزبانه را به صورت آشکار در دسترس و قابل استفاده مجدد برای همه قرار می‌دهد.
- فرآیندهای خلق دانش علمی، ارزیابی و ارتباط را به روی بازیگران اجتماعی فراتر از جامعه علمی سنتی باز می‌کند.
و در پایان می‌گوید که دنیای به هم پیوسته ما برای کمک به حل چالش‌های پیچیده اجتماعی، زیست محیطی و اقتصادی و دستیابی به اهداف توسعه پایدار به علم باز نیاز دارد. زیرا علم باز با ترویج علمی که در دسترس‌تر، فراگیرتر و شفاف‌تر است، حق همه را برای سهیم شدن در پیشرفت علمی و مزایای آن، همانطور که در ماده ۲۷.۱ اعلامیه جهانی حقوق بشر بیان شده است، افزایش می‌دهد.
ابزار تنظیم استاندارد بین‌المللی
توصیه یونسکو در مورد علوم باز چارچوبی بین‌المللی برای سیاست و عمل علم باز ارائه می‌کند که هدف آن کاهش شکاف‌های فناوری و دانش بین کشورها و درون کشورهاست. این توصیه از کشورهای عضو می‌خواهد:
- درک مشترک از علم باز را ترویج کنند و مسیرهای متنوعی را برای دستیابی به آن تعیین کنند.
- یک محیط سیاستی توانمند برای علم باز ایجاد کنند.
- برای کمک به علم باز در زیرساخت‌ها و فعالیت‌های مربوط به این امر سرمایه‌گذاری کنند.
- در آموزش، توسعه سواد دیجیتال و ظرفیت‌سازی برای حمایت از علم باز سرمایه‌گذاری کنند.
- فرهنگ علم باز را پرورش دهند و انگیزه‌ها را برای حمایت از آن هماهنگ کنند.
- رویکردهای نوآورانه برای علم باز در تمام مراحل فرآیند علمی را ترویج دهند.
- همکاری‌های بین‌المللی و چند جانبه را برای کاهش شکاف در فناوری و دانش تشویق و ترغیب کنند.
این توصیه برای همه مؤسسات تحقیقاتی و سازمان‌هایی است که علم را تمرین، تنظیم و ترویج می‌کنند و همچنین برای محققان و هر کسی است که با قوانین، سیاست‌ها و اخلاقیات علم مرتبط است.
گزارش اخیر یونسکو؛ ابتکارات مثبت و کم‌کاری‌ها
با وجود تمام تلاش‌های یونسکو اعم از مشاوره‌های مربوط به مشارکتی‌تر، شفاف‌تر، در دسترس‌تر، عادلانه‌تر و فراگیرتر شدن علم و چارچوبی که در سال ۲۰۲۱ برای چگونگی ایجاد علم باز ارائه کرد، و همچنین اقدام سازمان‌های دیگر در این زمینه، گزارش اخیر یونسکو از عدم پیشرفت در ایجاد همکاری بیشتر علم خبر می‌دهد.
در پایان سال گذشته، یونسکو که مقر آن در پاریس است، گزارشی از وضعیت فعلی این تلاش منتشر کرد. این گزارش به وضوح نشان می‌دهد که اگرچه نمونه‌هایی از عملکرد خوب وجود دارد، هنوز راه زیادی برای تحقق پتانسیل علم باز در سطح جهانی وجود دارد.
در سال ۲۰۲۱، کشورهای عضو یونسکو روی تعریفی از علم باز که شامل دسترسی آزاد به دانش علمی (از جمله علوم انسانی و اجتماعی) است، توافق کردند. این دسترسی آزاد شامل دسترسی به زیرساخت‌های تحقیقاتی، همکاری باز بین دانشمندان و «بازیگران اجتماعی» (در اصل، همه کسانی که دانشمند نیستند) و گفت‌وگوی باز بین سیستم‌های دانش مختلف، از جمله بین دانش علمی و دانش بومی می‌شود.
بیشتر بخوانید:
قرارداد اجتماعی جدید علم با جامعه/ مرزهای دانشگاه و صنعت رنگ باخته است
کشورهای عضو همچنین متعهد شدند که این مفهوم را در سیستم‌های تحقیقاتی خود بگنجانند؛ از جمله استفاده از اصول علم باز در تحقیقات با بودجه عمومی، حمایت از انتشارات غیرانتفاعی و جامعه محور، تشویق به انتشار تحقیقات به زبان‌های بیشتر و تشویق بخش خصوصی برای پیوستن به بحث‌ها در مورد دستیابی به اهداف علم باز.
البته گزارش یونسکو شامل چند نمونه از ابتکارات مثبت هم می‌شود که همکاری‌های تحقیقاتی، انتشارات علمی با دسترسی آزاد و مشارکت عمومی در علم جزو آنهاست. به طور مثال، در سال ۲۰۲۰، دولت برزیل یک پلتفرم ملی راه‌اندازی کرد که پلتفرم زیرساخت تحقیقاتی نام گرفت. این پلتفرم دیجیتال به موسسات علمی امکان می‌دهد زیرساخت‌های موجود خود را ثبت کنند و آنها را در اختیار محققان خارج از سازمان خود قرار دهند. این یک روش عالی برای گسترش دسترسی به تجهزات گران قیمت در سرتاسر جامعه تحقیقاتی به شمار می‌رود.
در همین راستا، سیاستگذاران در آفریقای جنوبی برای ایجاد یک سیاست ملی علم باز برای کل کشور به مشورت با محققان روی آورده‌اند و هدف‌شان ایجاد شفافیت، بررسی و تکرارپذیری بیشتر در سیستم تحقیقاتی کشور است. این سیاست همچنین شامل اقداماتی برای نظارت بر پیشرفت خواهد بود.
به غیر از این، کمیسیون اروپا، مستقر در بروکسل، که یکی از طرفداران اولیه علم باز بود، بین سال‌های ۲۰۰۲ و ۲۰۲۰ بودجه خود را برای پروژه‌های «تعامل اجتماعی» از ۸۸ میلیون یورو به ۴۶۲ میلیون یورو افزایش داد؛ مبلغی که اکنون معادل ۵۰۰ میلیون دلار است. علاوه بر این، یک دهه پیش، همه نشریات علمی این منطقه با کمک هزینه ۸۰ میلیارد یورویی اتحادیه اروپا به صورت دسترسی آزاد منتشر شدند.
یونسکو خاطرنشان می‌کند «علم شهروندی» یکی دیگر از حوزه‌های رو به رشد و در عین حال امیدبخش در علوم باز است. علم شهروندی یک پلتفرم آنلاین برای به اشتراک‌گذاری دانش، ابزار، آموزش و منابع برای علم شهروندی است؛ توسط جامعه، برای جامعه!
چشم‌انداز پلتفرم علم شهروندی این است که به عنوان یک مرکز دانش خدمت کند و به نقطه مرجع اروپایی برای علم شهروندی در کمک به جریان اصلی آن تبدیل شود. تا سال ۲۰۱۸ نیمی از رکوردها در «تسهیلات اطلاعات جهانی تنوع زیستی» مربوط به دانشمندانی می‌شد که از طریق این پلتفرم مشارکت کرده بودند و این میزان ۱۰ درصد بیشتر از سال ۲۰۰۷ بود.
گفتنی است که تسهیلات اطلاعات جهانی تنوع زیستی یک سازمان بین‌المللی با تمرکز بر ساخت داده‌های علمی در زمینه تنوع زیستی و در دسترس با بهره‌گیری از خدمات وب از طریق اینترنت است. معماری اطلاعات این سامانه امکان دسترسی و جستجو در داده‌های ارائه شده توسط مؤسسه‌های بسیاری از سراسر جهان را از طریق این درگاه واحد تسهیل می‌کند. اطلاعات این سامانه دربرگیرنده داده‌های زیستی گیاهان، جانوران، قارچ‌ها، میکروب‌ها و نام علمی آنهاست و این داده‌ها را دسترس‌پذیر کرده است. مأموریت درگاه تسهیلات اطلاعات تنوع زیستی جهانی، تسهیل دسترسی آزاد و باز به داده‌های تنوع زیستی در سراسر جهان به‌منظور پی‌ریزی توسعه پایدار است.
با این حال، در شاخص‌های دیگر این رویکرد نقص‌ها و کمبودهایی دیده می‌شود. به طور مثال، حدود سه چهارم (۷۳ درصد) از انتشارات با دسترسی آزاد فقط به ۶ زبان دنیا هستند و تقریبا نیمی از آنها (۴۶ درصد) فقط به زبان انگلیسی هستند. و علیرغم برخی پیشرفت‌های ذکر شده، گزارش کلی نشان می‌دهد که موسسات علمی مانند دانشگاه‌ها، آکادمی‌های علوم ملی و مجلات که باید جوامع را با همه تنوع‌شان در فرآیند ایجاد دانش علمی بگنجانند، معمولا در این مسیر موفق عمل نمی‌کنند.
فراتر از حق بشر برای دسترسی به علم
علم باز همسو با مأموریت یونسکو برای علم و آموزش به نفع همه بشریت است و با این ایده پیش می‌رود که دسترسی به علم یک حق بشری است. اما علاقه سازمان به علم باز فراتر از این اصول بنیادی گسترده است.
اهداف توسعه پایدار سازمان ملل متحد (SDGs) که در سال ۲۰۱۵ به تصویب رسید، بهترین تلاش بشریت برای ترسیم مسیری به سوی آینده‌ای بهتر است - و رویکرد بازتر به علم می‌تواند نقش بزرگ‌تری در دستیابی به آنها داشته باشد.
این تلاش هنوز به کمک و تکانه نیاز دارد، زیرا احتمالا تنها حدود ۱۲ درصد از اهداف توسعه پایدار سازمان ملل تا ضرب‌الاجل سال ۲۰۳۰ محقق می‌شود. نظارت بر شاخص‌های SDG یکی از راه‌های آشکاری است که شهروندان دانشمندان می‌توانند به آن کمک کنند. برخی از بزرگ‌ترین شکاف‌ها در جمع‌آوری داده‌های SDG مربوطه در کشورهای با درآمد کم و متوسط است، جایی که تحقیقات شهروندان واقعا می‌تواند تفاوت ایجاد کند.
«دیلک فریسل»، محقق داده در موسسه بین‌المللی تحلیل سیستم‌های کاربردی در اتریش و همکارانش در سال ۲۰۲۰ دریافتند که پروژه‌های علم شهروندی قبلا به نظارت بر حداقل پنج شاخص SDG کمک کرده است. در آن زمان، بیش از نیمی از داده‌های جمع‌آوری‌شده در مورد شاخص‌های شهرهای پایدار، سلامت و رفاه خوب، آب سالم و بهداشت توسط دانشمندان شهروند ارائه شده بود.
زمینه برای دانشمندان شهروند وجود دارد که کارهای بیشتری انجام دهند. آژانس‌های سازمان ملل همچنین پتانسیل اتصال دانشمندان شهروندی با نهادهای رسمی داده را تشخیص داده‌اند. کمیسیون آمار سازمان ملل متحد و زنان سازمان ملل با محققان در سازمان‌های جامعه مدنی برای تولید منابعی مانند جعبه ابزار برای تولیدکنندگان داده‌های تولید شده توسط شهروندان کار می‌کنند.
با وجود تمام اینها، گزارش یونسکو نور زیادی را برای پیشرفت‌های امیدوارکننده در علم باز می‌تاباند.
انتهای پیام/
نظر شما