به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز، این روزها که پای درد و دل ناشران کتاب می‌نشینیم دل پری دارند از مصائب چاپ؛ از افزایش قیمت کاغذ و چاپ گرفته تا تعطیلی چاپخانه‌ها و کمبود نیروی‌کار متخصص و کاهش تیراژ عناوین کتاب‌ها. چاپ با اعمال شاقه ظاهرا به انتشارات دانشگاهی هم رسیده است. این‌ها را بابک رحیمی رئیس اداره انتشارات دانشگاه امیرکبیر گفته است.
وی معتقد است که افزایش ۲۵ برابری هزینه‌های چاپ در سال‌های اخیر و از طرفی کاهش ۲۰ تا ۳۰ درصدی حجم تولید اعضای هیئت علمی سبب شده تا چاپ دانشگاهی بیشتر به سمت الکترونیکی شدن پیش برود.
بابک رحیمی از سال ۷۲ کار خود را در انتشارات دانشگاه امیرکبیر آغاز کرده، اکنون بعد از ۳۰ سال سابقۀ و به عنوان رئیس این اداره در شرف بازنشستگی است. در ادامه مشروح گفت‌وگوی ایسکانیوز با وی را درباره وضعیت نشر و چاپ دانشگاهی کشور می‌خوانید؛
می‌خواستم درباره نوسانات چاپ و فروش کتاب‌ها در نشر دانشگاهی، به‌ویژه در دانشگاه‌های برتر، صحبت کنیم. لطفاً توضیح دهید که در ۵-۶ سال اخیر، قبل از کرونا، در دوران کرونا و پس از آن، چه تغییراتی رخ داده است؟
در سه دهه گذشته، وضعیت چاپ کتاب در نشر دانشگاهی تغییرات چشم‌گیری داشته است. دهه 70، شروع فعالیت انتشارات‌های دانشگاهی بود؛ دانشگاه‌ها چاپخانه‌هایی ایجاد کردند و با نظم خاصی کتاب‌ها را بررسی و چاپ کرده و در اختیار دانشجویان قرار می‌دادند. دهه 80، دوران اوج چاپ کتاب بود. در این دوران، قیمت کاغذ، خدمات، زینک و حقوق کارکنان با هزینه‌ها متناسب بود و چاپ کتاب به‌خوبی انجام می‌شد.
اما در دهه 90، شرایط تغییر کرد و روند نزولی آغاز شد. اولین تحریم‌ها باعث شدند قیمت کاغذ افزایش یابد. در دهه 80، هر بند کاغذ 2,500 تومان بود که تا پایان این دهه به 10 تا 12 هزار تومان رسید. اما در دهه 90، با شروع تحریم‌ها، قیمت کاغذ به 70 تا 80 هزار تومان رسید. این افزایش قیمت‌ها تنها به کاغذ محدود نبود و شامل زینک و مرکب نیز می‌شد. به‌عنوان مثال، قیمت زینک که یکی از اصلی‌ترین مواد چاپ است، چندین برابر شد و به همین دلیل هزینه‌های تمام‌شده چاپ به شکل غیرقابل کنترلی افزایش یافت.
کاغذهای ایرانی، مثل کاغذ مازندران، کیفیت پایینی دارند. مشکلاتی مثل وجود آشغال یا سنگریزه در بسته‌بندی‌های آن مشاهده می‌شود. این مشکلات می‌توانند باعث خرابی ماشین‌های چاپ شوند. برای مثال، اگر یکی از این آشغال‌ها وارد دستگاه چاپ شود، می‌تواند به نبردهای ماشین آسیب بزند که تعمیر آن بسیار هزینه‌بر است. علاوه بر این، این کاغذها خاک زیادی دارند؛ به طوری که پس از چاپ کتاب، لایه‌ای از خاک روی نبردها تشکیل می‌شود و نیاز به تمیزکاری مداوم دارد. یکی دیگر از ایرادات این کاغذها، کاهی بودن آن‌ها است که باعث می‌شود کیفیت نهایی کتاب پایین بیاید. برای مثال، کاغذ کاهی نه‌تنها زیبایی بصری کتاب را کاهش می‌دهد، بلکه مقاومت آن را نیز کمتر می‌کند.
از سوی دیگر، کاغذهای سفید وارداتی به دلیل کیفیت بالاتر و عدم وجود چنین مشکلاتی، ترجیح ناشران هستند. البته وارداتی بودن این کاغذها باعث می‌شود قیمت‌شان تحت تأثیر نوسانات ارزی افزایش یابد. به‌طور کلی، این عوامل باعث شده‌اند ناشران ترجیح دهند از کاغذ سفید وارداتی استفاده کنند، حتی با وجود هزینه بالاتر آن.
افزایش 25برابری قیمت کاغذ کتاب‌ها را به سوی نشر دیجیتال برد
با توجه به این مشکلات، تحریم‌ها چه تأثیری روی صنعت چاپ و نشر دانشگاهی داشته است؟
در سال ۹۷، با خروج از برجام، قیمت کاغذ به شکل سرسام‌آوری افزایش یافت. افزایش قیمت‌ها در حوزه‌های مختلف حدوداً ۱۰ برابر بود، اما در حوزه کاغذ ۲۵ برابر شد و قیمت هر بند کاغذ ۱۰۰ در ۷۰ گرمی به یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان رسید، هرچند در دولت گذشته این قیمت را یک میلیون و ۵۵۰ هزار توامن تعیین کردند، اما این موضوع باعث شد بسیاری از چاپخانه‌ها، از جمله چاپخانه‌های دانشگاهی، تعطیل شوند. دانشگاه‌هایی مثل تهران، شریف و صنعتی اصفهان از جمله این موارد بودند. برخی از این دانشگاه‌ها چاپخانه‌های خود را به دلایلی مانند کاهش هزینه‌ها تعطیل کردند و چاپ کتاب‌هایشان را به چاپخانه‌های بیرونی سپردند. با این حال، این اقدام نیز نتوانست هزینه‌ها را به طور کامل کاهش دهد زیرا خدمات چاپ بیرونی به دلیل تورم، افزایش قیمت زینک و مرکب و دیگر عوامل، به شدت گران شد.
در همین دوران، ناشران بسیاری از کتاب‌های موجود را به شکل دیجیتال عرضه کردند. پلتفرم‌هایی مثل طاقچه و فیدیبو به عنوان ابزارهای اصلی در این زمینه مورد استفاده قرار گرفتند. برخی دانشگاه‌ها که پیش‌تر مجوزهای نشر الکترونیکی را دریافت کرده بودند، توانستند از این فرصت برای کاهش اثرات بحران‌های مالی و تحریمی بهره ببرند.
شیوع کرونا نیز تأثیری بر این روند داشته است؟
دوران کرونا نیز مزید بر علت شد و صنعت نشر را تحت فشار بیشتری قرار داد. دانشگاه‌ها در این دوران بیشتر به سمت فروش کتاب‌های الکترونیکی از طریق سایت‌ها و نرم‌افزارهایی مثل طاقچه و فیدیبو روی آوردند. بسیاری از دانشگاه‌ها، به دلیل تعطیلی‌های گسترده، تمرکز خود را بر کتاب‌های دیجیتال قرار دادند زیرا چاپ فیزیکی در شرایطی که تقاضای حضور دانشجویان در دانشگاه بسیار کم بود، صرفه اقتصادی نداشت. ما اولین دانشگاهی بودیم که از سال ۹۴ تمام مجوزهای نشر الکترونیک را دریافت کردیم و این اقدام کمک کرد تا در این دوران بحرانی به شکل موثرتری به مخاطبان خدمات ارائه دهیم. راستش شاید کرونا را پیش‌بینی نکرده بودیم، اما پیش‌بینی کرده بودیم که کتاب به شکل فیزیکی به تدریج ضعیف می‌شود و هزینه‌ها افزایش می‌یابد. از این رو، از سال ۹۴ مجوزهای نشر الکترونیکی را گرفتیم و بخشی از کتاب‌هایمان را به صورت الکترونیکی ارائه دادیم. اکنون حدود ۳۵۰ عنوان کتاب به صورت الکترونیک در دسترس است. البته ما تاکنون بیش از ۱۱۰۰ عنوان کتاب چاپ کرده‌ایم که بیشتر آن‌ها هنوز به صورت فیزیکی موجود است. برخی از کتاب‌هایی که به صورت الکترونیکی ارائه شده‌اند، همچنان نسخه فیزیکی هم دارند. ضمن اینکه، در دوره‌هایی حتی برخی از کتاب‌هایی که قبلاً فیزیکی چاپ شده بودند، به نسخه الکترونیک تبدیل شدند تا هزینه‌ها کاهش یابد و دسترسی آسان‌تر شود.
چاپخانه‌های دانشگاه‌های تهران، شریف و صنعتی اصفهان تعطیل شدند
چاپخانه‌های کدام دانشگاه‌ها به تعطیلی کشیده شدند؟
برخی دانشگاه‌ها، مانند دانشگاه شریف، به جای تمرکز بر نشر کتاب، بیشتر روی مقالات سرمایه‌گذاری کردند و نشر آن‌ها به حاشیه رفت. اما دانشگاه‌هایی مانند تهران، اصفهان، شیراز، علم و صنعت، شهید بهشتی و پیام نور سیاست نشر خود را ادامه دادند. با این حال، هزینه‌های بالای نگهداری چاپخانه باعث شد بسیاری از این دانشگاه‌ها چاپخانه‌های خود را تعطیل کنند و کارهای چاپی را به بیرون بسپارند. در مقطعی که خدمات چاپ ارزان‌تر بود، این تصمیم معقول به نظر می‌رسید. اما با شکل‌گیری تورم شدید، حتی برونسپاری هم غیرممکن شد، زیرا هزینه‌های خدمات چاپ به شدت افزایش یافت. باید اضافه کنم که وقتی چاپخانه‌ای را تعطیل می‌کنید، راه‌اندازی مجدد آن بسیار دشوار است، چون نیروی انسانی متخصص دیگر وجود ندارد یا پراکنده شده است.
ما جزو معدود دانشگاه‌هایی هستیم که چاپخانه‌مان را حفظ کردیم. همچنان بخشی از کتاب‌ها را در چاپخانه خودمان چاپ می‌کنیم و بخشی دیگر، با تیراژ کمتر، به دفاتر فنی دانشگاه یا بیرون از دانشگاه سپرده می‌شود. کتاب‌هایی که مخاطبان خاص دارند، با تیراژ کمتر چاپ می‌شوند. خوشبختانه توانستیم به شرایط پیش از کرونا بازگردیم. با این حال، از نظر کمیت چاپ و به دلیل تورم موجود، هرگز به سطح قبل از کرونا نرسیدیم. به عنوان مثال، تیراژ برخی کتاب‌هایمان حدود ۵۰ درصد کاهش یافته است. علاوه بر این، هزینه‌های مواد اولیه چاپ مانند مرکب و کاغذ به قدری بالا رفت که مجبور شدیم از سود خود بکاهیم تا بتوانیم نشر کتاب‌ها را ادامه دهیم.
تلاش کردیم قیمت‌گذاری کتاب‌ها را به نحوی انجام دهیم که با عرف بازار همخوانی داشته باشد. در حالی که ناشران خصوصی برای هر صفحه بین ۱۰۰۰ تا ۱۴۰۰ تومان قیمت‌گذاری می‌کنند، ما این مبلغ را حدود ۸۰۰ تومان تعیین کردیم تا برای دانشجویان مقرون‌به‌صرفه باشد. همچنین در مناسبت‌هایی مانند هفته پژوهش یا شروع ترم، تخفیف‌هایی برای دانشجویان و اعضای هیئت علمی دانشگاه خودمان در نظر می‌گیریم. به طور مثال، در هفته پژوهش یا اول مهرماه، تخفیف‌های ویژه‌ای به دانشجویان تازه‌وارد ارائه می‌دهیم.
35 درصد تولیدات انتشارات امیرکبیر چاپ الکترونیکی می‌شود
چه درصدی از کتاب‌های شما به صورت الکترونیکی منتشر می‌شوند؟
ما بیش از ۱۰۰۰ عنوان کتاب داریم و در حال حاضر حدود ۳۵۰ عنوان کتاب نیز به صورت الکترونیکی ارائه می‌شود. برخی از این کتاب‌ها همچنان نسخه فیزیکی دارند، اما بخشی دیگر فقط به صورت الکترونیکی منتشر شده‌اند. این کار باعث کاهش هزینه‌های چاپ شده است، اما کاهش تیراژ کتاب‌های چاپی و افزایش هزینه‌های کاغذ و مرکب سوددهی را بسیار کم کرده است. ما سعی کردیم بدون دریافت کمک مالی از دانشگاه، این بخش را اداره کنیم. تنها کمکی که از دانشگاه دریافت کرده‌ایم، فضایی است که در اختیار ما قرار گرفته است؛ اگر چنین فضایی نبود، احتمالاً ادامه فعالیت ممکن نمی‌شد.
همچنین باید اشاره کنم که یکی از چالش‌های مهم، مدیریت نیروی انسانی در چاپخانه‌ها است. وقتی چاپخانه‌ای تعطیل می‌شود، نیروی متخصص آن پراکنده می‌شود و بازگرداندن آن‌ها یا استخدام افراد جدید در چارچوب دولتی بسیار سخت است. ما خوشبختانه توانستیم چاپخانه خود و این نیروها را حفظ کنیم و چاپخانه ما همچنان فعال است.
آیا رویکرد نشر الکترونیک به دانشجویان و اساتید آسیب نمی‌رساند؟ با توجه به اینکه بسیاری از دانشجویان همچنان ترجیح می‌دهند کتاب‌ها را به صورت فیزیکی مطالعه کنند، آیا این تغییر تأثیر منفی داشته است؟
به نظرم تا حدی این تغییرات اجتناب‌ناپذیر بود. قیمت کتاب‌های فیزیکی در دهه ۸۰ بسیار ارزان بود و کسی به فکر استفاده از نشر الکترونیک نمی‌افتاد. اما اکنون شرایط تغییر کرده است. قیمت نسخه فیزیکی یک کتاب ممکن است چهار برابر نسخه الکترونیکی آن باشد. برای مثال، اگر دانشجویی بخواهد یک کتاب را به قیمت ۴۰۰ یا ۵۰۰ هزار تومان بخرد، نسخه الکترونیکی همان کتاب را می‌تواند با یک چهارم قیمت تهیه کند. بنابراین، دانشجویان بیشتر به سمت استفاده از نسخه‌های الکترونیکی گرایش پیدا کرده‌اند، البته به شرط اینکه مطالعه روی تبلت، موبایل یا کامپیوتر برایشان راحت باشد. در نهایت، نسخه‌های الکترونیکی هزینه‌ها را کاهش داده و دسترسی را آسان‌تر کرده‌اند.
با این حال، برخی دانشجویان هنوز نسخه‌های فیزیکی را ترجیح می‌دهند، خصوصاً برای کتاب‌هایی که ارزش نگهداری در آرشیو یا کتابخانه شخصی دارند. این افراد حاضرند برای خرید نسخه فیزیکی هزینه بیشتری بپردازند. به طور کلی، من شخصاً کتاب‌های فیزیکی را دوست دارم، چون امکان ورق زدن، یادداشت‌برداری و استفاده مستقیم از آن را فراهم می‌کند. اما در شرایط فعلی، برای دانشجویی که شش یا هفت عنوان کتاب در یک ترم نیاز دارد، نسخه الکترونیکی گزینه بهتری است.
تولید کتاب‌های دانشگاهی ۳۰ درصد کاهش یافته است
سالانه چند عنوان کتاب به صورت معمول چاپ اول دارید و روند این تولید کتاب در سال‌های گذشته چگونه بوده است؟
انتشارات دانشگاه ما یک شورای چاپ و نشر دارد. این شورا متشکل از اساتید رشته‌های مختلف است که وظیفه بررسی آثار را بر عهده دارند. وقتی یک استاد کتابی را تألیف، ترجمه یا تدوین می‌کند، ابتدا آن را در سایت انتشارات بارگذاری می‌کند. سپس کتاب در شورای چاپ و نشر مطرح می‌شود و ناظری از همان رشته برای بررسی آن انتخاب می‌شود. اگر ناظر مربوطه تأیید کند که کتاب از نظر علمی مناسب است، کتاب به مرحله داوری می‌رود.
دو داور به طور مستقل کتاب را ارزیابی می‌کنند. اگر هر دو رأی مثبت بدهند، کتاب برای طراحی جلد، دریافت مجوزها و چاپ آماده می‌شود. در صورتی که یکی از داورها رأی منفی بدهد، کتاب برای داور سوم ارسال می‌شود. اگر داور سوم رأی مثبت بدهد، کتاب تأیید می‌شود و در غیر این صورت، رد می‌شود. کتاب‌هایی که هر دو داور رأی منفی بدهند، به طور کامل مردود می‌شوند.
ما سالانه حدود ۲۰ عنوان کتاب چاپ اولی به مجموعه خود اضافه می‌کنیم. البته این تعداد متغیر است؛ در برخی سال‌ها ۲۸ عنوان کتاب چاپ کرده‌ایم و در سال‌های دیگر ممکن است این عدد به ۱۵ عنوان برسد. ورودی‌های شورای چاپ نسبت به گذشته حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد کاهش داشته است، که این کاهش به خروجی نیز تأثیر گذاشته است. دلیل اصلی این کاهش به چند عامل برمی‌گردد. یکی از مهم‌ترین دلایل این است که اساتید وقتی می‌بینند فروش کتاب پایین است و زحماتشان به لحاظ مالی جبران نمی‌شود، انگیزه کمتری برای تولید کتاب‌های جدید پیدا می‌کنند. از سوی دیگر، تغییر رویکرد برخی اساتید به تولید مقالات علمی به جای کتاب‌های دانشگاهی نیز تأثیرگذار بوده است. همچنین، شرایط اقتصادی و هزینه‌های بالای چاپ باعث شده است که تألیف کتاب به‌عنوان یک فعالیت زمان‌بر و کم‌بازده مالی تلقی شود. از دیگر دلایل کاهش تولیدی‌ها، تغییر در سیاست‌های برخی دانشگاه‌هاست. به عنوان مثال، در بعضی موارد، هزینه حق‌التألیف برای چاپ اول کتاب‌ها به اساتید پرداخت نمی‌شود و این هزینه از چاپ دوم به بعد اعمال می‌شود. این سیاست‌ها نیز در کاهش انگیزه برای تولید کتاب‌های جدید نقش داشته است.
تصور می‌کنم ما نسبت به سایر دانشگاه‌ها همچنان رتبه اول را داریم، چه از نظر تعداد چاپ کتاب‌ها، چه از نظر ورودی‌های شورا و چه از نظر چاپ کتاب‌های چاپ اولی. ما توانسته‌ایم روند تولید و نشر کتاب‌ها را حفظ کنیم و همچنان در این حوزه پیشتاز باشیم. بسیاری از دانشگاه‌ها چاپخانه‌های خود را تعطیل کرده‌اند، اما ما همچنان فعالیت خود را در این حوزه ادامه داده‌ایم و توانسته‌ایم یک ترکیب مناسب از نشر الکترونیک و فیزیکی ایجاد کنیم.
انتهای پیام/
خبرنگار: محمد افصح
نظر شما