به گزارش گروه فرهنگی ایسکانیوز، در برنامه‌ای پژوهشی با عنوان «محرم امسال» که توسط گروه فرهنگ و هنر دانشکده فرهنگ و ارتباطات و نیز اندیشکده راهبردی اربعین دانشگاه امام صادق (ع) طراحی و اجرا می‌شود، مراسم و اشعار اجرا شده توسط یازده مداح مطرح کشور در محرم سال ۱۳۹۹ مورد تحلیل هنری، ادبی، اجتماعی و فرهنگی قرار می‌گیرد.

برنامه ششم از نشست‌های «محرم امسال» شامگاه دوشنبه پنجم آبان‌ماه ۱۳۹۹ با حضور مبین اردستانی به عنوان منتقد ادبی و محسن صفایی‌فر به عنوان کارشناس فرهنگی و اجتماعی به بررسی اشعار خوانده شده توسط میثم مطیعی در ماه محرم امسال پرداخت.

احیا و تلفیق میراث ادبی گذشته با استفاده از نوحه

مبین اردستانی، شاعر در ابتدای این نشست مجازی گفت: با مرور اشعار و نوحه‌های حاج میثم مطیعی برایم مشخص‌تر شد که چقدر اندیشه و نگاه در شیوه بیان و ارائه مؤثر است. محوری‌ترین عنصر نوحه‌های آقای مطیعی که وجه ممیزه نخست نوحه‌های ایشان است اندیشه و جهت انقلابی و حماسی کلام نوحه‌ها است. این ویژگی‌ها هم در شیوه و فرم مجلس هم در شیوه ارائه بیان نوحه‌ها تاثیر گذاشته است. این عنصر محوری وقتی با نگاه هنری، نواهای مناسب، مخاطب‌شناسی و زمان‌شناسی همراه شده نوحه‌های اثرگذار و ماندگار آفریده است.

وی با بیان اینکه مشی میثم مطیعی در مجلس عزای سیدالشهدایی که برگزار می کند غرق شدن در سینه‌زنی صرف و منفعلانه و محدود به سوگ و بسنده کردن به سینه‌زنی نیست؛ عنوان کرد: هم شاعر و هم مداح هیچ ابایی ندارند از این‌که مشی و فکری خود را به صراحت ارائه کنند؛ بنابراین بیان هنری این صراحت مهم است. آن چیزی که از متن نوحه‌ها دریافت می‌شود این است که آن فرمایش سردار قاسم سلیمانی که می‌گویند «یا اهل العالم من حسین را دوست دارم» و اینکه «حسین کیست؟» و ما «باید حسین را به عالم بشناسانیم» مبنای نوحه‌ها بود.

این منتقد ادبی اضافه کرد: در بین آثار آقای مطیعی نوحه‌ها و شعرهایی مؤثرتر بودند که هماهنگی لفظی و معنایی یا هر دو بین کلمات آن متن در اوج زیبایی و رسایی بوده‌است و در خدمت حس و معنایی که خطیب، شاعر، نوحه سرا یا مداح می‌خواسته به مخاطب منتقل کند.

اردستانی بیان کرد: در برخی نوحه‌ها احیا و تلفیق میراث ادبی گذشته را می‌بینیم؛ مثلا  بر روی سرودهای انقلابی شاخص ما نوحه‌هایی را اجرا کرده است. از دیگر ویژگی‌های نوحه‌های شاخص میثم مطیعی سلامت زبان و اهمیت دادن به زبان رسمی است. می‌توان با قطعیت گفت که هیچ مداحی به اندازه میثم مطیعی غزل ناب و شاخص عاشورایی در مجالس خود نخوانده است. استفاده از تخیل متعادل، هنری بودن زبان و تلمیحات قرآنی فراوان از دیگر نکات شاخص آثار این مداح است.

مخابره پیام به جهان اسلام از هیئتی در دانشگاه

وی عنوان کرد: میثم مطیعی و هیئت میثاق با شهدا، هیئتی در دانشگاه را مرکز مخابره پیام به جهان اسلام خاصه شیعیان کرده‌اند؛ در گستردگی موضوعات جهان اسلام، یمن، سوریه، بحرین، لبنان، نیجریه، فلسطین و ... را داریم. از منظر تنوع موضوع و مضمون اجتماعی، حماسه و از منظر مخاطب هم و مخاطب‌های مختلف را در نظر گرفته‌اند.

این شاعر اشاره کرد: در فعالیت‌های آقای مطیعی خدمتی مهم به زبان فارسی صورت گرفته است؛ زبان فارسی در محدوده کشورهای فارسی‌زبان محصور مانده بود یا نهایتاً اگر بنا بود منتقل شود با بعضی از ترانه‌ها و فیلم‌ها در کشورهای هم‌جوار شنیده شود. با نوحه‌ها و چهره بین‌المللی میثم مطیعی می‌بینیم که گاهی حتی یک نوحه یک بند فارسی دارد اما کسانی که عرب‌زبان هستند انس می‌گیرند و حتی پیگیر هستند که کمی بیشتر فارسی متوجه بشوند و ازین طریق زبان فارسی فرصت بروز دوباره‌ای را پیدا می‌کند و این تجلی مبارک است.

حفظ حافظه تاریخی و پر کردن گسست نسلی با تاریخ شفاهی

محسن صفایی‌فر، کارشناس فرهنگی و اجتماعی در ادامه این نشست مجازی گفت: یکی از اتفاقات مهم نوحه‌های امسال میثم مطیعی که در شبکه‌های اجتماعی بحث‌انگیز هم شد نوحه «ماشین زمان» بود. این نوحه را در نوحه‌های امسال به‌عنوان استعاره می‌گیرم و به نوعی می‌خواهم درمورد یک موضوعی تحت عنوان خلق موقعیت ذکر در هیئت صحبتم را ادامه بدهم. ابتدا لازم است بگویم این مفهوم را در موسیقی معاصر و موسیقی پاپ معاصر دارای بدیل و نظیر می‌بینم. درواقع ما در موسیقی پاپ معاصر هم این خلق موقعیت ذکر را می‌بینیم به این معنی که هر قطعه موسیقی یا ترانه یا نوحه در بستر هیئت با یک عبارتی که به تعبیر موسیقیایی می‌گویند ترجیع‌بند روبرو هستیم که این ترجیع‌بند به تمامی کارکرد ذکر دارد.

وی افزود: با استمرار و تداوم ذکر، ذکر لسانی تبدیل می‌شود به ذکر عملی و به قلب می‌رسد و اعضا و جوارح و نفس ما را می‌گیرد و ما در ساحت فکری، فعلی و صفاتی و اسمائی و ذاتی به جلوه حق تعالی تبدیل می‌شویم. مسیر استمرار و تداوم ذکر زبانی و لسانی تا ذکر عملی به نظرم چیزی است که به تاریخ شفاهی معروف است.

این کارشناس فرهنگی و اجتماعی ابراز کرد: آنطور که در نظریه تاریخ شفاهی گفته‌اند کسانی آن را می‌نویسند که از تاریخ‌نگاری رسمی محروم هستند. تاریخ شفاهی تاریخ کسانی است که در مقابل تاریخ مکتوب که قوم غالب می‌نویسند؛ تعلق به قوم مظلوم و سانسور و بایکوت شده و نادیده گرفته شده است.  تاریخ شفاهی در واقع روایت کسانی است که در روایت رسمی و غالب جایی نداشتند. اگر تاریخ را قوم پیروز می‌نوشته؛ تاریخ شفاهی را ظاهراً قوم شکست خورده و سرکوب‌شده می‌نویسد.

صفایی‌فر ادامه داد: تاریخ شفاهی با اتکا به نقل سینه به سینه گسست نسلی را به‌خصوص در دوره مدرن جبران می‌کند و کمک می‌کند که از حافظه جمعی بیرون نرود. از طریق تاریخ شفاهی استمرار سنت نقل سینه به سینه و سنت شفاهی برای حفظ هویت و حافظه جمعی از طریق پیوند نسل‌ها با هم برقرار می‌شود.

وی بیان کرد: اساساً تدبیر امام باقر(ع) و اهل بیت برای راه‌اندازی هیئت به نحوی روایت تاریخ شفاهی است. مقوله هیئت از آغاز تا امروز این پیوستگی نسلی و گسست و جدایی نسلی‌ای که قوم غالب ایجاد کرده را پر می‌کرده است. امروز تاریخ هیئت را از طریق همین سنت الهی داریم و برای پیش بردن و ساختن هیئت به‌مثابه تاریخ شفاهی شیعه و عاشورا با آن مواجه هستیم.

 این تحلیلگر فرهنگی و اجتماعی ضمن بیان اینکه کاربردها و کارکردهای تاریخ شفاهی در ادبیات داستانی، نمایشی، نمایشنامه‌ها و فیلم‌نامه‌ها وجود دارد؛ گفت: در نوحه از یک طرف سنت شفاهی نقل و روایت واقعه را می‌بینیم از طرف دیگر نوحه یک چهارچوبی را به کمک موسیقی شعر و اجرا می‌سازد.

صفایی‌فر ادامه داد: نوحه ماشین زمان یک اتفاق خیلی مهم را برای اولین بار در نوحه رقم زد؛ آن هم ورود شعر کودک آیینی ما به صحنه هیئت با کارکرد ذکر بود. آقای مطیعی با این نوحه مخاطب جدیدی به هیئت ما به صورت رسمی اضافه می‌کند آن هم دختران نوجوان هستند. ما تابه‌حال از تریبون رسمی و توسط مداحان صاحب سبک این ویژگی را نداشتیم که بخواهیم با هدف‌گیری مخاطب دختر و کودک موقعیت ذکر فراهم کنیم.

وی عنوان کرد: اگرچه استعاره ماشین زمان در این شعر و اجرا خوب به جان می‌نشیند اما موسیقی ضعیف‌تر و ناکودکانه تر است و بر شعر و اجرا ننشسته و فضای بزرگسال دارد. نوحه ماشین زمان به عنوان یک نوحه استعاری در ماه محرم امسال جایی در کنداکتور رسمی هیئت و شب حضرت رقیه به دختربچه‌ها اختصاص داده شد.

ذخیره شعر کودک آئینی ما وارد هیئت نشده است

این تحلیلگر فرهنگی و اجتماعی  با اشاره به اینکه باید به مقوله شعر کودک آیینی بیشتر توجه کنیم؛ اظهار کرد: ذخیره شعر کودک آئینی ما وارد هیئت نشده و می‌تواند اضافه شود و تداوم داشته باشد. از طرف دیگر این خلاقیت در شب‌های دیگر هم می‌تواند کودکانه‌های دیگری را اجرا کند. این خلق موقعیت تازه ذکر کمک می‌کند تا موسیقی هیئت در کنار و رقیبی باشد برای ترانه پاپ و پیشروتر و پیشگام تر برای فضای اجتماعی ما موقعیت ذکر بسازد.

صفایی‌فر افزود: توجه تام و تمامی که تاریخ رسانه‌ای تشیع در قالب هیئت به ما می‌دهد سرمایه خیلی بزرگی است برای این‌که ما قدری نظریه فرهنگی خودمان را ویرایش کنیم و ابعاد مختلف آن را بشناسیم. واقعه عاشورا بعد از سال 61 هجری از طریق سنت شفاهی نقل و برگزاری مجالس جمعی یک حافظه جمعی خیلی گسترده و پایدار در طول سالیان از طریق انتقال نسلی و سینه‌به‌سینه حفظ کردیم. بنابراین چیزی که به‌عنوان نظریه تاریخ شفاهی به معنای گسست تاریخ نسلی دنبالش هستیم هیچ الگویی بهتر از حادثه عاشورا و روایت کربلا و ادبیات کربلایی ندارد.

حفظ حادثه عاشورا با روایت تاریخ شفاهی در هیئت

وی اضافه کرد: نکته دیگر این است که در دوره معاصر و مدرن به دلیل رشد و توسعه تکنولوژی در سطح جامعه و تمدن فاصله‌های اجتماعی زیاد شده است و حتی از خود بیگانگی یکی از پدیده‌هایی است که با آن مواجه هستیم. در این شرایط تاریخ شفاهی می‌آید تا یک ترمیم نسلی ایجاد کند و گسست‌ها را پر کند.

این تحلیلگر فرهنگی و اجتماعی بیان کرد: توجه کردن به مخاطب دختر و کودک یک توفیق بزرگ بوده است. باید به موسیقی کودک هیئت برسیم و در این جهت ضعف ملودی کاملا مشخص است. ادبیات کودک می‌تواند بیش از این و در شب‌های دیگر ماه محرم مثل شب علی اصغر (ع) و شب حضرت رقیه (ع) وارد شعر هیئت شود.

محتوا اولویت و محوریت برنامه‌های هیئت در بخش‌های مختلف است

میثم مطیعی، مداح اهل بیت (ع) در بخش پایانی این نشست مجازی در مورد محتوای تولید شده برای یک ماه محرم، اظهار کرد: اگر نگوییم یک سال حداقل 6 ماه برای تولید محتوای ماه محرم امسال زمان صرف شده بود. این محتوا به این راحتی شکل نمی‌گیرد چون ثقل کار ما روی محتوا و ایده نو شکل می‌گیرد. صدا، ملودی و حواشی جلسه فرع مراسم ما است.

وی اضافه کرد: اتفاق ویژه در سیر تولید محتوا این است که یک سری جلسات منظمی قبل از محرم و با شعرا و اساتید ملودی‌ساز حرفه‌ای برگزار می‌شود و همخوان کردن شعر و ملودی‌ها یک بخش جدی از کار است. بخش مطالعه روی مضامین که عنصر زمان و متناسب با شرایط جامعه و جهان و خانواده‌های ایرانی و اسلامی و همخوان کردن این‌ها یک کار طاقت‌فرسا و زمان‌بر است.

این مداح اهل بیت (ع) با اشاره به اینکه نوع نگاه و نگرش بنده به موضوع مداحی نگاه تربیتی و ماموریتی است، گفت: ما تمام این مکتب را که یک مکتبی است در مداحی و من بارها گفته‌ام که جفای به این مکتب این است که بگوییم مداحی انقلابی، مداحی انقلابی یک بخشی از این مکتب است که بر اساس گفتمان اسلام ناب است. شروع کننده، پرورش دهنده و بالندگی آن مدیون توجه مقام معظم رهبری است و ما سربازان این مکتب هستیم.

مطیعی ادامه داد: توجه به مفاهیم اعتقادی، اخلاقی، سبک زندگی و مسائل روز چه داخلی و بین‌المللی هدف ماست برای همین است که ما شعر درمورد نگاه پاک، عفاف، لقمه حلال و ... خوانده‌ایم و این‌ها زحمت شعرا است و بنده فقط اجراکننده هستم.

وی تاکید کرد: نکته دیگر که لازم می‌دانم بیان کنم این است که؛ بنده به تنهایی در هیئت میثاق با شهدا تصمیم‌گیرنده نیستم. تا جایی امکان دارد تلاش می‌شود و دوستان کمک می‌کنند بین هیئت و حواشی با آنچه که ارائه می‌شود در محتوا همخوانی ایجاد شود. مفاهیم سیاسی و حماسی که در هیئت انتخاب و اجرا می‌شود با یک رویکرد عقلانی صورت می‌گیرد. مثلا مقتل‌خوانی که در هیئت صورت می‌گیرد یک زحمت جدی است و باید منابع معتبر قرن دوم تا هشتم را استخراج کرد یا مثلاً خواندن وصیت‌نامه شهدا، کتاب‌هایی در مورد امام موسی صدر و یا دعاهایی که در هیئت اجرا می‌شود بر اساس مضامین ادعیه معصوم خصوصاً صحیفه سجادیه انتخاب می‌شود و همه چیز آن مفاهیم سیاسی و حماسی نیست.

این مداح اهل بیت (ع) با بیان اینکه با توجه به شرایط کرونا امسال جلسات را کوتاه کردیم و بسیاری از محتوایی که آماده شده بود اصلاً اجرا نشد، خاطرنشان کرد: درباره توجه به نوجوانان باید بگویم که چندسالی است در شب‌های پنجم و ششم اصرار داریم که برای نوجوانان کار تولید کنیم و یا اشعاری که سهل و ممتنع است برای بچه‌ها تولید شود. همیشه من یک شاخصی دارم و آن این است که اگر شعری را بچه‌ها تکرار کنند ماندگار می‌شود؛ شعری که بچه‌ها یاد می‌گیرند و تکرار می‌کنند یک نشانه برای ماندگاری یک ملودی و شعر است.

انتهای خبر/