به گزارش خبرنگار استانی ایسکانیوز از همدان، شهرستان تویسرکان در جنوب استان همدان با خاک حاصلخیز و اقلیم مناسب یکی از قطب‌های کشاورزی این استان به‌ویژه در تولید گردو و محصولات باغی است. با این حال فرسایش خاک در روستاهای این شهرستان مانند باباپیرعلی بوجار و گشانی به چالشی جدی برای کشاورزی پایدار تبدیل شده است. گزارش‌های محلی و اظهارات کشاورزان نشان می‌دهد عوامل طبیعی مانند بارندگی‌های شدید و شیب زمین‌های کشاورزی همراه با فعالیت‌های انسانی نظیر شخم غیراصولی و کاهش پوشش گیاهی این مشکل را تشدید کرده است. این وضعیت نه‌تنها بهره‌وری کشاورزی را کاهش داده بلکه معیشت روستاییان و امنیت غذایی منطقه را تهدید می‌کند.

داده‌های اداره منابع طبیعی تویسرکان نشان می‌دهد سالانه حدود ۱۵۰۰ تن خاک در هر کیلومتر مربع از اراضی کشاورزی این شهرستان به دلیل فرسایش آبی و بادی از دست می‌رود که ۳ برابر میانگین جهانی است. روستاهای شمالی مانند باباپیرعلی و بوجار به دلیل شیب تند دامنه‌های الوند و بارندگی‌های فصلی بیشتر در معرض فرسایش آبی هستند. یک کشاورز محلی در گفت‌وگویی اظهار داشت که طی ۱۰ سال گذشته ضخامت خاک سطحی مزرعه‌اش تا ۲۰ سانتی‌متر کاهش یافته که به افت ۳۰ درصدی محصول گردو منجر شده است. گزارش مرکز تحقیقات کشاورزی همدان در سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد ۶۰ درصد اراضی کشاورزی تویسرکان در معرض فرسایش متوسط تا شدید قرار دارند که این میزان در مقایسه با همدان با ۴۵ درصد بالاتر است. آتش‌سوزی‌های اخیر در مراتع این منطقه مانند حادثه سال ۱۴۰۴ که ۳ هکتار از مراتع باباپیرعلی و بوجار را خاکستر کرد پوشش گیاهی را کاهش داده و فرسایش را تشدید کرده است.

این وضعیت پیامدهای گسترده‌ای برای روستاییان تویسرکان دارد. از منظر اقتصادی کاهش حاصلخیزی خاک به افت تولید محصولات کلیدی مانند گردو که ۷۰ درصد درآمد روستاییان این منطقه را تشکیل می‌دهد منجر شده است. داده‌های جهاد کشاورزی تویسرکان نشان می‌دهد درآمد سالانه باغداران در روستاهای پرخطر مانند گشانی طی ۵ سال گذشته ۲۵ درصد کاهش یافته است. از منظر اجتماعی فرسایش خاک انگیزه مهاجرت به شهرهای بزرگ‌تر مانند همدان را افزایش داده است. آمار سرشماری ۱۴۰۰ نشان می‌دهد ۱۲ درصد جمعیت روستایی تویسرکان طی یک دهه گذشته به دلیل کاهش درآمد کشاورزی مهاجرت کرده‌اند. از منظر زیست‌محیطی فرسایش خاک به رسوب‌گذاری در رودخانه‌های محلی مانند قره‌چای منجر شده که کیفیت آب را برای کشاورزی و شرب تا ۱۵ درصد کاهش داده است.

اهمیت این موضوع در بستر اجتماعی و اقتصادی تویسرکان غیرقابل انکار است. کشاورزی به‌ویژه باغداری گردو ستون اصلی اقتصاد این شهرستان است و فرسایش خاک می‌تواند این پایه را تضعیف کند. مقایسه با شهرستان ملایر که با اجرای طرح‌های آبخیزداری نرخ فرسایش را ۲۰ درصد کاهش داده نشان‌دهنده عقب‌ماندگی تویسرکان در مدیریت خاک است. این وضعیت با جایگاه تویسرکان به‌عنوان یکی از مراکز تولید گردوی ایران در تضاد است و می‌تواند بر شهرت و بازارپسندی محصولات آن تأثیر منفی بگذارد. رفع این چالش برای حفظ معیشت روستاییان و پایداری کشاورزی منطقه حیاتی است.

فرسایش خاک در روستاهای تویسرکان ریشه در مسائل ساختاری و مدیریتی متعددی دارد که فراتر از عوامل طبیعی است. ساختار مدیریت منابع طبیعی در این شهرستان نتوانسته با چالش‌های ناشی از توپوگرافی و فعالیت‌های انسانی هماهنگ شود. داده‌های اداره منابع طبیعی تویسرکان نشان می‌دهد تنها ۱۰ درصد اراضی کشاورزی این منطقه تحت پوشش طرح‌های آبخیزداری قرار دارند که در مقایسه با میانگین ۳۰ درصدی استان همدان بسیار پایین است. نبود سازه‌های کنترلی مانند بندهای خاکی و گابیون در روستاهایی مانند باباپیرعلی و گشانی باعث شده بارندگی‌های فصلی خاک سطحی را به راحتی شسته و به رودخانه‌ها منتقل کند. یک کارشناس کشاورزی در گفت‌وگویی اظهار داشت که فقدان نظارت بر روش‌های شخم‌زنی باعث شده ۷۰ درصد کشاورزان تویسرکان از شخم‌های عمیق استفاده کنند که فرسایش را تا ۲۵ درصد افزایش می‌دهد.

پیامدهای این وضعیت چندوجهی است. از منظر زیست‌محیطی فرسایش خاک به کاهش تنوع زیستی در اکوسیستم‌های محلی منجر شده است. گزارش اداره محیط زیست تویسرکان در سال ۱۴۰۳ نشان می‌دهد گونه‌های گیاهی بومی در مراتع روستاهای بوجار و گشانی به دلیل از بین رفتن خاک سطحی ۱۵ درصد کاهش یافته که بر زنجیره غذایی حیات‌وحش منطقه تأثیر گذاشته است. از منظر اقتصادی کاهش حاصلخیزی خاک هزینه‌های اضافی برای کودهای شیمیایی به کشاورزان تحمیل کرده است. داده‌های جهاد کشاورزی تویسرکان نشان می‌دهد هزینه‌های کوددهی در این منطقه طی ۳ سال گذشته ۲۰ درصد افزایش یافته اما بازده محصول همچنان رو به کاهش است. از منظر اجتماعی فرسایش خاک به ناامیدی کشاورزان و کاهش حس تعلق به زمین منجر شده است. یک کشاورز از روستای بوجار بیان کرد که کاهش درآمد و سختی‌های کشاورزی بسیاری از جوانان را به ترک مزارع و مهاجرت به شهرهای بزرگ‌تر سوق داده است.

ریشه‌های این چالش به چند عامل کلیدی بازمی‌گردد. نخست ضعف در اجرای طرح‌های آبخیزداری و مدیریت منابع طبیعی است. در حالی که شهرهایی مانند ملایر با احداث ۵۰ سازه آبخیزداری طی ۵ سال گذشته فرسایش خاک را تا ۲۰ درصد کاهش داده‌اند تویسرکان تنها ۱۲ سازه فعال دارد. دوم عدم آموزش کافی به کشاورزان درباره روش‌های کشاورزی پایدار است. تجربه استان‌هایی مانند یزد که با آموزش روش‌های شخم حفاظتی نرخ فرسایش را ۳۰ درصد کاهش داده‌اند نشان‌دهنده اهمیت این موضوع است. سوم کمبود هماهنگی بین نهادهای مختلف مانند جهاد کشاورزی منابع طبیعی و تشکل‌های محلی است که باعث شده طرح‌های مقابله با فرسایش به‌صورت پراکنده اجرا شوند.

توسعه طرح‌های آبخیزداری با احداث حداقل ۲۰ سازه جدید در روستاهای پرخطر مانند باباپیرعلی و گشانی است که می‌تواند فرسایش آبی را تا ۲۵ درصد کاهش دهد. دوم اجرای برنامه‌های آموزشی برای کشاورزان درباره روش‌های شخم حفاظتی و کاشت گیاهان پوششی است که می‌تواند خاک را تثبیت کند. سوم افزایش بودجه مدیریت منابع طبیعی تویسرکان به حداقل ۱۵ درصد بودجه عمرانی شهرستان است که امکان تأمین تجهیزات و نیروی انسانی را فراهم می‌کند. چهارم تقویت پوشش گیاهی مراتع از طریق کاشت گونه‌های مقاوم بومی مانند گون است که می‌تواند فرسایش بادی را کاهش دهد. در نهایت تشکیل کارگروهی مشترک بین جهاد کشاورزی منابع طبیعی و شوراهای روستایی می‌تواند هماهنگی در اجرای پروژه‌ها را بهبود بخشد.

خبرنگار: نازنین مولایی منظر

انتهای پیام/