به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز، هر سال با پایان کنکور، بحث عدالت آموزشی بار دیگر داغ می‌شود. خانواده‌ها و داوطلبان از سهمیه‌ها و نابرابری‌های آموزشی می‌گویند؛ زخمی کهنه که هر بار در موسم آزمون تازه‌تر می‌شود. سهمیه‌ها در مرکز این مناقشه‌اند؛ ابزاری که برخی ناجی عدالت آموزشی می‌دانند و برخی دیگر نشانه‌ای از بی‌عدالتی مضاعف. پرسش این است: آیا سهمیه‌ها واقعاً عدالت را رقم می‌زنند یا تنها مسیر میان‌بُری برای ورود به دانشگاه ایجاد می‌کنند؟ واقعیت این است که سهمیه‌ها نه پدیده‌ای صرفاً ایرانی‌اند و نه امری بی‌سابقه. بسیاری از کشورها، از برزیل و ژاپن گرفته تا آمریکا و پاکستان، به‌گونه‌ای از این سیاست استفاده می‌کنند؛ گاه برای جبران نابرابری‌های ساختاری، گاه برای قدردانی از فداکاری‌های ملی و گاه برای پاسخ به نیازهای فوری جامعه.

سهمیه‌ها در کشورهای مختلف با اهداف گوناگونی طراحی شده‌اند. در برخی کشورها، این سیاست برای جبران نابرابری آموزشی اجرا می‌شود؛ در برخی دیگر، به‌عنوان ابزاری برای قدردانی از فداکاری‌های ملی به کار می‌رود؛ و گاه برای پاسخ به نیازهای خاص مثل کمبود پزشک در مناطق محروم. همین تنوع کارکرد نشان می‌دهد که سهمیه‌ها می‌توانند نقشی مؤثر در تحقق عدالت اجتماعی و آموزشی ایفا کنند، اگر به‌درستی طراحی و اجرا شوند.

در برزیل، نظام سهمیه‌ای به جوانان فقیر و دانش‌آموزان مدارس دولتی شانس ورود به دانشگاه‌های معتبر را داده است؛ امکانی که پیش‌تر تقریباً در انحصار طبقه متوسط و ثروتمند بود. در ژاپن، سهمیه‌ها به شکلی هدفمند به‌کار گرفته شده‌اند تا توزیع پزشکان در مناطق محروم متعادل‌تر شود. ایران نیز تجربه مشابهی با سهمیه مناطق و سهمیه ایثارگران دارد؛ سیاست‌هایی که در صورت شفافیت و مدیریت درست می‌توانند به کاهش شکاف‌های آموزشی کمک کنند.

وقتی سهمیه‌ها به چالش می‌افتند

با وجود همه مزایا، سهمیه‌ها همواره با نقدها و چالش‌های جدی مواجه بوده‌اند. یکی از مسائلی که در ایران و کشورهای دیگر قابل توجه است، اثر سهمیه‌ها بر انگیزه دانش‌آموزان و دانشجویان است. حتی با روند شفاف و مشخص، برخی افراد ممکن است حس کنند که ورود به دانشگاه با سهمیه آسان‌تر است و ارزش تلاش شخصی کاهش یافته است. بسیاری از کسانی که بدون سهمیه و صرفاً بر اساس تلاش شخصی وارد دانشگاه می‌شوند، سهمیه‌ها را تبعیض می‌دانند و احساس می‌کنند بخشی از فرصت‌هایشان به ناحق از دست رفته است. در مقابل، کسانی که از سهمیه‌ها استفاده کرده‌اند نیز اغلب با نگاه منفی یا برچسب «رانتی» مواجه می‌شوند. این وضعیت، هم بر روحیه دانشجویان اثر منفی دارد و هم فضای دانشگاه را قطبی می‌کند. این ذهنیت می‌تواند به شکل غیرمستقیم بر عملکرد تحصیلی و رقابت سالم دانش‌آموزان اثر بگذارد و گاه فضا را برای ایجاد حس نابرابری در ذهن داوطلبان غیرسهمیه‌ای آماده کند.

سهمیه‌ها می‌توانند دولت‌ها را از اصلاحات اساسی بازدارند. به جای اینکه به ریشه‌های نابرابری آموزشی توجه شود، از جمله کیفیت پایین مدارس و تفاوت امکانات، گاهی سهمیه‌ها به‌عنوان راه‌حل سریع و کم‌هزینه انتخاب می‌شوند. این رویکرد می‌تواند سال‌ها تداوم یابد و مانع شکل‌گیری نظام آموزشی عادلانه شود. همچنین، سهمیه‌ها که قرار بود موقتی باشند، گاه دهه‌ها ادامه می‌یابند و نسل‌های جدید را دربرمی‌گیرند، بی‌آنکه توجیه اولیه خود را داشته باشند.

در کشور ما، حذف سهمیه فرزندان اعضای هیئت علمی نشان داد که امکان بازنگری در سیاست‌ها وجود دارد. این تصمیم به شفافیت بیشتر انجامید، اما بحث سهمیه ایثارگران، مناطق و سایر گروه‌ها همچنان مطرح است.

جدول زیر نمونه‌ای از اجرای سهمیه در کشورهای مختلف را نشان می‌دهد. بسته به شرایط اجتماعی، اقتصادی و تاریخی، سهمیه‌ها اهداف متفاوتی دارند؛ از کاهش نابرابری آموزشی گرفته تا توزیع نیروی متخصص و قدردانی از خانواده‌های شهدا و نظامیان. طراحی دقیق و شفافیت در اجرای سهمیه‌ها کلید مؤثر بودن آن‌ها در جهت عدالت آموزشی است. این جدول نشان می‌دهد که سیاست‌های حمایت از گروه‌های خاص، چه از طریق سهمیه آموزشی و چه کمک‌هزینه تحصیلی، در کشورهای مختلف با اهدافی مشابه اجرا می‌شوند: کاهش نابرابری، قدردانی از فداکاری و توزیع متوازن فرصت‌ها.

واقعیت این است که سهمیه‌ها پدیده‌ای جهانی‌اند و هم در قدردانی از فداکاری‌ها مؤثر بوده‌اند و هم در کاهش نابرابری‌ها نقش دارند، اما به‌تنهایی کافی نیستند. عدالت آموزشی زمانی محقق می‌شود که سهمیه‌ها در کنار اصلاحات عمیق‌تر، ارتقای کیفیت مدارس دولتی و ایجاد فرصت‌های واقعی برابر برای همه دانش‌آموزان عمل کنند. سهمیه‌ها نباید مطلقاً رد یا بی‌چون‌وچرا پذیرفته شوند، بلکه بخشی از یک بسته جامع اصلاحات آموزشی هستند، نه راه‌حل نهایی.

انتهای پیام/

خبرنگار: کوشا ساسانیان