به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز، ایران در تاریخ پر فراز و نشیب خود و مواجهه با اقوام،  زبان ها و فرهنگ های بیگانه توانسته است شالوده فرهنگی خود را حفظ کند و امروز ما پس از قرن ها همچنان خود را ایرانی می نامیم . دلایل این مقاومت و ماندگاری فرهنگی موضوع مورد توجه پژوهشگران تاریخ است. به راستی ایرانیان پس از حمله اعراب به ایران و تفوق زبان عربی، در حالی که بیشتر مولفه های هویت ملی چون حاکمیت سیاسی و قلمرو جغرافیایی را از دست داده بودند، چگونه ایرانی ماندند؟ پس از آن با تسلط ترکان بر سرزمین های اسلامی و حمله مغول این فرایند چگونه دوام یافت؟ از پس این همه حادثه چگونه ما امروز خود را ایرانی می نامیم؟

گراردو نیولی در کتاب مشهورش به نام «The Idea of Iran. An essay on its origin» به تفصیل به این موضوع می‌پردازد که نام و مفهوم ایران از چه زمان و چگونه شکل گرفت و وارد تاریخ شد.  آنچه مسلم است " مفهوم ایران" فارغ از مرزهای جغرافیایی قلمروی فرهنگی داشت که جایگاه آن روح و جان تک تک ایرانیانی بود که در درازنای تاریخ تحت استیلای اقوام مختلف می زیستند. اما چگونگی حفظ و پاسداشت این مفهوم که سبب تداوم هویت ایرانی شد، هنوز محل منازعه است.

با ظهور خلافت عباسیان و دین آنان به ایرانیان در غلبه بر امویان، خاندان های ایرانی چون برامکه و بنی سهل قدرت یافتند و این دوره که همزمان با نهضت ترجمه و اوج گرفتن فرهنگ و تمدن اسلامی است، تحت تاثیر و نفوذ ایرانیان و فرهنگ ایرانی بود.چنانچه با تضعیف عنصر ایرانی از دوره معتصم و متوکل تمدن اسلامی سرعت رشد پیشین را از دست داد و آرام آرام رو به قهقرا رفت. با تاسیس سلسله های نیمه مستقل ایرانی چون طاهریان و سامانیان و عاقبت آل بویه که توانست بر خلافت عباسی چیره شود، نفوذ مجدد فرهنگ ایرانی جان تازه ای به تمدن اسلامی داد و به دنبال آن اوج شکوه آن رقم خورد. به نحوی که مستشرقانی چون آدام متز و کرمر دوره اقتدار سلسله ایرانی آل بویه را دوره رنسانس اسلامی نام نهاده اند.

در این میان یکی از مهمترین عوامل حفظ هویت ایرانی در تاریخ حفظ و پاسداشت زبان فارسی بود. ایرانیان با ادامه تکلم به زبان فارسی،  تالیف و ترجمه به زبان فارسی و نهایتا غنی کردن ادبیات فارسی با آموزه های اسلامی این مسیر سخت را پیمودند. ادبیات فارسی که در عهد طاهریان و صفاریان احیا شده بود، به سرعت طریق کمال گرفت و بنیاد ادب فارسی به نحوی نهاده شد که اسباب استقلال ادبی ایران به بهترین وضعی فراهم گردید.

سامانیان از نوعی استقلال فرهنگی و اجتماعی برخوردار بودند و همین باعث پیشرفت ادبیات در این دوران شد. شاهان سامانی به زبان فارسی و نظم و نثر آن علاقه فراوانی داشتند. در دوران زمامداری آنان مرو و بخارا به مرکزی برای گسترش زبان فارسی دری تبدیل شد، با تلاش امیران سامانی شهرها رونق گرفت، مدارس و مساجد و کتابخانه های زیادی تاسیس شد و علوم عقلی و نقلی ، معماری و موسیقی و دیگر هنرها رواج فراوان یافت. محوریت این تحولات با دو تن از وزرای نامدار این دوره یعنی ابوعبدالله محمد بن احمد جیهانی و دیگری ابوالفضل بلعمی بود.

به این ترتیب طولی نکشید که به گفته احمد اشرف ، ادبیات جدید دری ، زبان محلی مناطق شرقی ، از سطح ادبیات شفاهی و شعر عامیانه ساده مردمی به یک زبان رسمی و مکتوب دربار و دیوان تبدیل شد و اشعاری روشمند و پیچیده پدید آورد. ایران برای نخستین بار زبان ادبی مکتوب و منسجمی پیدا کرد که به یک ابزار ارتباطی پر اهمیت تبدیل و به طور گسترده ای  پذیرفته شد. زبان فارسی دری از خراسان و ماوراء النهر به مناطق مرکزی ، جنوبی و غربی ایران گسترش یافت و سرانجام به زبان رسمی و سراسری و علمی بیشتر سلسله های اسلامی تبدیل شد. به موازات آن هویت ایرانی از طریق تدوین و تنظیم اسطوره های ایرانی ، روایت های افسانه ای و تاریخ واقعی بازسازی شد. ادبیات مکتوب فارسی کمک شایانی به بازسازی هویت فرهنگی ایرانی در سده های میانه اسلامی کرد.

زبان و ادبیات فارسی میراث ماندگاری است که نیاکان ما با رنج بسیار در دوره های پر از خوف و خطر آن را حفظ نمودند، بجاست که نسل امروز با آگاهی از ارزش این گوهر یگانه در حفظ و نگهداری آن بکوشد. گاه در کلاس های درس به دانشجویان تاریخ می گویم : یادتان باشد پدران و مادران ما قرن‌ها زیر سم اسبان و شمشیر دشمنان به فارسی سخن گفته اند تا ما امروز ایرانی بمانیم و به فارسی سخن گوئیم. 

*دانشیار تاریخ و تمدن ملل اسلامی و رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات