به گزارش گروه استان‌های ایسکانیوز از اصفهان، استخراج مواد اولیه معدنی در دنیا برای رشد اقتصاد جهانی ضروری است. کشورها برای برای چانه‌زنی‌های سیاسی به‌شدت بر توان و ظرفیت معدنی خود حساب باز کرده و می‌توانند با تکیه بر توان تولیدات معدنی، به بازیگرانی مهم در عرصه اقتصاد بین‌الملل تبدیل شوند. نمونه بارز این موضوع، جمهوری خلق چین است که با تغییر در مقادیر صادرات و واردات مواد خام معدنی خود در برهه‌ای کوتاه از زمان، نظم و ثبات اقتصادی در کشورهایی که حتی چند قاره دورتر هستند را دست‌خوش تغییر کند.

جهش لیتیوم

امروزه «لیتیوم» به عنصری نوظهور و مهم برای کشورها تبدیل شده است. با وجود آن‌که لیتیوم در صنایع مختلفی از جمله شیشه، سرامیک‌سازی و پلیمرها کاربرد دارد اما این اهمیت به‌دلیل رشد و توسعه صنایع باتری‌سازی ظرف یک‌دهه اخیر بسیار بیش‌تر شده است. بر اساس برنامه‌های رشد و توسعه در کشورهای توسعه یافته، «خودروهای الکتریکی» در برنامه زمانی مدون جایگزین خودروهای دارای پیشرانه سوخت‌های فسیلی خواهند شد. به‌دلیل آن‌که باتری به جای سوخت‌های معمول فسیلی در تولید انرژی در این خودروها استفاده می‌شود، لیتیوم به‌عنوان ماده اولیه مهم سازنده این باتری‌ها، اهمیت شگرفی پیدا کرده است.

کشورها به منظور رفع این نیاز، دست به افزایش استخراج لیتیوم زده‌اند؛ به‌طوری که در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال ۲۰۱۶ که شروع جهش تقاضا برای این فلز بود، مقدار تولیدات ۹۲ هزار تن بیش‌تر شد و به تعبیری دیگر، تولید لیتیوم در جهان به حدود ۳.۵ برابر رسید.

از سوی دیگر، تلاش‌ها برای اکتشاف منابع جدید نیز به‌شدت افزایش یافت. بنابر آمار سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده، ذخیره قطعی کانسنگ (سنگ معدن) لیتیوم در دنیا تنها ظرف سال ۲۰۲۲ از ۸۹ میلیون به ۹۸ میلیون تن در سال ۲۰۲۳ رسید که افزایش ۱۰ درصدی را نشان می‌دهد. با این حال، این سرعتِ تولید، پاسخ‌گوی تقاضای روزافزون به این فلز نخواهد بود. بر اساس تخمین‌ها، مقدار تقاضا در سال ۲۰۲۲ از تنها ۰.۷ میلیون تن، در سال ۲۰۳۰ به ۳.۸ میلیون تن خواهد رسید. این ارقام در حالی رشد شدید تقاضا را نشان می‌دهند که در بازار خودروسازی تا انتهای سال ۲۰۳۰ سهم خودروهای الکتریکی به ۴۲ درصد از کل خودروهای تولید شده در دنیا می‌رسد.

سرمایه‌گذاری ابرقدرت‌ها

برای رفع ناترازی در تولید، ظرف سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری در اکتشاف لیتیوم در کشورهای در حال توسعه و توسعه‌نیافته افزایش زیادی یافته است؛ از جمله سرمایه‌گذاری صدها میلیون دلاری چین در منابع لیتیوم قاره آفریقا که گواهی بر این موضوع است. هم‌چنین، این کشور اخیرا قراردادی به ارزش ۱۰ میلیارد دلار با گروه طالبان برای اکتشاف و بهره‌برداری از منابع لیتیوم در افغانستان امضا کرده است.

منابع لیتیوم از منظر زمین‌شناسی، به‌طور کلی در دو بخش یافت می‌شود؛ این منابع در برخی از پهنه‌های آذرین و در شورابه‌ها (دریاچه‌ها و پهنه‌های نمکی) یافت می‌شوند؛ البته اهمیت شورابه‌ها در استخراج لیتیوم به‌مراتب بیش‌تر است. در همین رابطه، سازمان زمین‌شناسی ایران سال گذشته از کشف ذخیره بسیار بزرگ لیتیوم در استان همدان خبر داد. هم‌چنین بر اساس بسیاری از مطالعات و انجام گمانه‌زنی در سایر مناطق، مقادیر قابل‌توجهِ دیگری از لیتیوم در پهنه‌های رسوبی و آذرین ایران نیز وجود دارد. متأسفانه فقر سرمایه‌گذاری در بخش معادن ایران موجب عدم پیگیری در اکتشافات تفصیلی و بهره‌برداری از منابع پنهانِ این فلز ارزشمند شده است.

لیتیوم در بستر خشک ارومیه

با افزایش قیمت جهانی لیتیوم و ارتقای جایگاه این فلز به عنصری استراتژیک، به احتمال زیاد به‌واسطه سرمایه‌گذاری کشورهای خارجی مانند چین، ایران نیز سهم مناسبی را در بازار معدنی تولید لیتیوم به‌دست خواهد آورد. بنابر برخی اخبار و گمانه‌زنی‌ها، احتمال دارد ایران در برخی پهنه‌های نمکی -که به تازگی تقریبا خشک شده‌اند- با توجه به افزایش زیاد غلظت لیتیوم، اکتشاف و استخراج این فلز را انجام دهد. از جمله این پهنه‌ها، می‌توان به دریاچه تقریباً خشک ارومیه، دریاچه نمک قم و دریاچه حوض سلطان اشاره کرد که غلظت‌هایی از این عنصر در آن گزارش شده و استخراج به‌نظر اقتصادی می‌رسد.

فرصت‌ها، تحت‌الشعاعِ اما و اگرها

معضل بزرگی که استخراج لیتیوم از برخی شورابه‌های کشور را دشوار می‌کند، وجود پیچیدگی‌ها و تهدیدات زیستی و اجتماعی در این رابطه است. برای نمونه در استخراج لیتیوم از دریاچه ارومیه لازم است تا خشک بودن این دریاچه تا سال‌ها ادامه‌دار باشد. تداوم خشکی دریاچه‌ای به بزرگی ارومیه موجب پخش شدن ذرات نمک تا شعاع بسیار زیادی در هوای شهرهای هم‌جوار این دریاچه خواهد شد. این امر، معضلات و مخاطرات شدید زیستی را برای مردم آن مناطق به همراه داشته و مهاجرت جمعیت و خالی از سکنه شدن آن شهرها، تنها راه‌حل مواجهه با این چالش خواهد بود. البته از سویی باید در نظر داشت که مقررات ایران در بحث ملاحظات زیست‌محیطی آن‌چنان که کشورهای اروپایی نشان داده‌اند سخت‌گیرانه نیست و این رویکرد می‌تواند توسعه برداشت منابع معدنی لیتیوم در ایران را تسهیل کند.

در پایان، باید اذعان داشت که اخبار و حواشی وجود لیتیوم در ایران، اولین‌بار نیست که توسط مقامات مسئول و کارشناسان شنیده می‌شود. در گذشته نیز مطالبی مبنی‌بر وجود منابع گسترده لیتیوم در ایران منتشر شده بود اما هیچ گزارش علمی کاملی در تصدیق این ادعاها تا به حال منتشر نشده است. در نهایت باید دید که با توجه به اهمیت استراتژیک این فلز و وجود پهنه‌های متعددِ مستعدِ وجود لیتیوم در ایران، سیاست‌گذاری‌های کلان اقتصادی، سیاسی و زیست‌محیطی تا چه حد به سرمایه گذاری خارجی و داخلی در این زمینه و ارتقای وضعیت کشور در بهره‌برداری از فلز لیتیوم کمک خواهد کرد.

* کارشناس ارشد مهندسی معدن و پژوهش‌گر اکتشافات معدنی

منابع:

1. www.bloomberg.com/news/articles/۲۰۲۳-۰۷-۰۳/china-jumps-ahead-in-the-rush-to-secure-lithium-from-africa
2. www.ecoiran.com/fa/tiny/news-۳۲۴۷۰
3. www.statista.com/statistics/۶۰۶۶۸۴/world-production-of-lithium/#:~:text=Lithium%۲۰mines%۲۰produced%۲۰an%۲۰estimated,۲۰۲۲%۲C%۲۰a%۲۰peak%۲۰in%۲۰production
4. www.statista.com/statistics/۴۵۲۰۲۵/projected-total-demand-for-lithium-globally
5. www.iea.org/reports/global-ev-outlook-۲۰۲۳/trends-in-batteries
6. www.pubs.usgs.gov/periodicals/mcs۲۰۲۳/mcs۲۰۲۳.pdf
7. www.emergingtechbrew.com/stories/۲۰۲۳/۰۲/۱۶/a-by-the-numbers-look-at-lithium-a-key-commodity-for-automakers