در دنیای پیچیده دیپلماسی هسته‌ای، مکانیزم ماشه مندرج در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل (۲۰۱۵) ابزاری برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران در صورت نقض برجام است. این مکانیزم تا ۲۶ مهر ۱۴۰۴ (۱۸ اکتبر ۲۰۲۵) معتبر بود و می‌تواند تحت شرایط خاصی بی‌اثر شود، اما تنش‌های سیاسی مانع از این امر می‌شود.

توافق هسته‌ای برجام در تابستان ۱۳۹۴ (ژوئیه ۲۰۱۵) میان ایران و گروه ۵+۱ به امضاء رسید و مکانیزم حل اختلاف، معروف به "اسنپ‌بک" یا "مکانیزم ماشه" در آن گنجانده شد. این مکانیزم به عنوان یک ابزار برای حل اختلافات و بازگرداندن تحریم‌ها عمل می‌کند.

این تشابه با عمل کشیدن ماشه تفنگ، نشان‌ دهنده قدرت و حساسیت بالای این ابزار است؛ زیرا تنها یک تصمیم‌گیری در شورای امنیت می‌تواند به بازگشت ناگهانی تحریم‌ها و ایجاد تنش‌های جدید منجر شود.

ادعای سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) در دی‌ماه ۱۳۹۸ (ژانویه ۲۰۲۰) مبنی بر فعال‌سازی مکانیزم حل اختلاف، به دلیل کاهش تعهدات ایران صورت گرفت. آن‌ها ادعا کردند که فرآیند ۵۰ روزه را تکمیل کرده‌اند. با این حال، مذاکرات در مراحل مختلف بی‌نتیجه ماند و اختلافات سیاسی مانع از دستیابی به توافق شدند.

در اسفند ۱۳۹۸ و فروردین ۱۳۹۹، مذاکرات نهایی با حضور عباس عراقچی به بن‌بست رسید. سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) ادعا کردند که فرآیند حل اختلاف به طور کامل طی شده و حق دارند موضوع را به شورای امنیت ارجاع دهند. گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در خرداد ۱۳۹۹ تأیید کرد که ایران غنی‌سازی را به ۴.۵٪ افزایش داده و دسترسی بازرسان به برخی سایت‌ها را محدود کرده است.

مذاکرات در دوران ریاست جمهوری حسن روحانی به دلیل عدم ارائه تضمین‌های اقتصادی از سوی اروپا و فشارهای آمریکا به بن‌بست رسید. ایران استدلال کرد که کاهش تعهداتش پاسخی به خروج آمریکا و ناکامی اروپا در اجرای سازوکار INSTEX بوده است. ادعای سه کشور اروپایی مبنی بر تکمیل فرآیند حل اختلاف در ۲۰۲۰ از نظر حقوقی قابل مناقشه بود؛ زیرا خروج آمریکا از برجام و ناکامی اروپا در اجرای تعهدات اقتصادی، نقض توافق از سوی غرب محسوب می‌شد.

در مرداد ۱۳۹۹، دولت دونالد ترامپ در تلاشی برای بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل، مکانیزم ماشه را فعال کرد. اما شورای امنیت درخواست آمریکا را به دلیل «عدم اجماع» رد کرد. این تصمیم به‌ویژه بر اساس بیانیه رئیس شورای امنیت بود که اعلام کرد آمریکا پس از خروج از برجام نمی‌تواند مکانیزم ماشه را فعال کند. این رأی نقطه عطفی در حقوق بین‌الملل بود و نشان داد که خروج یک‌جانبه از توافقات بین‌المللی پیامدهای قانونی دارد.

مکانیزم ماشه تا ۲۶ مهر ۱۴۰۴ معتبر است و برای بی‌اثر شدن آن، دو سناریو باید رخ دهد از طرفی توافق پایدار برای احیای برجام سبب می‌شود مذاکرات وین در سال‌های ۱۴۰۰-۱۴۰۱ به توافقی منجر شود، اما اختلافات بر سر تضمین‌های آمریکا و رفع تحریم‌ها مانع از این امر شد.

همچنین عدم ارجاع به شورای امنیت تا اکتبر ۲۰۲۵ بیان می دارد که اگر سه کشور اروپایی یا سایر اعضا تا این تاریخ ماشه را فعال نکنند، تحریم‌ها لغو می‌شدند.

به طور کلی مکانیزم ماشه به عنوان ابزاری برای فشار بر ایران عمل کرده و تنش‌های سیاسی را تشدید کرده است. عدم توافق و بن‌بست‌های داخلی و بین‌المللی مانع از بی‌اثر شدن این مکانیزم شده و آینده مذاکرات هسته‌ای ایران را تحت تأثیر قرار داده است.

ناکامی اروپا در جبران خروج آمریکا باعث شد سه کشور اروپایی (انگلیس، فرانسه و آلمان) نتوانند تعهدات اقتصادی خود را تحت برجام، از جمله سازوکار INSTEX، به طور مؤثر اجرا کنند. این ناکامی باعث شد که ایران احساس کند که به تعهدات خود ادامه ندهد.

البته تحولات جهانی، تحولات سیاسی و نظامی مانند خروج ترامپ از برجام، ترور سردار سلیمانی و جنگ اوکراین تأثیر زیادی بر وضعیت جهانی و سیاست‌های کشورهای اروپایی گذاشت. این تحولات تمرکز بر دیپلماسی را کاهش داد و به تشدید تنش‌ها منجر شد.

اگر مکانیزم ماشه فعال شود، پیامدهایی برای اقتصاد و سیاست ایران به همراه خواهد داشت که میتوان به فشار دوباره بر اقتصاد ایران و فعال‌سازی ماشه به معنای بازگشت تحریم‌های سازمان ملل است که می‌تواند فشار بر اقتصاد ایران وارد کند، اشاره کرد. حتی اگر ماشه تا تاریخ ۲۶ مهر ۱۴۰۴ فعال نشود، تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا همچنان پابرجا خواهند بود و به شکنندگی اقتصاد ایران ادامه خواهند داد.

همچنین کاهش صادرات نفت با بازگشت قطعنامه‌های قبلی سازمان ملل، محدودیت‌های نفتی و مالی دوباره برقرار می‌شود. این امر می‌تواند صادرات نفت ایران را که اکنون حدود ۱.۴ میلیون بشکه در روز است، به زیر ۱ میلیون بشکه کاهش دهد.

افزایش خطر درگیری نظامی و فعال‌سازی ماشه می‌تواند ایران را به خروج از معاهده عدم اشاعه هسته‌ای (NPT) سوق دهد، که این امر احتمال درگیری نظامی را افزایش خواهد داد.

مکانیزم ماشه، که می‌تواند در تاریخ ۲۶ مهر ۱۴۰۴ بی‌اثر شود به دلیل بن‌بست‌های دیپلماتیک، تحولات جهانی و سیاست‌های داخلی ایران همچنان فعال مانده است. عدم موفقیت در مذاکرات و تداوم تنش‌ها نشان‌دهنده ضرورت دیپلماسی فعال برای جلوگیری از بحران‌های جدید است. ایران و سه کشور اروپایی باید با همکاری و مذاکره از فعال‌سازی ماشه پیش از مهر ۱۴۰۴ جلوگیری کنند تا از بروز بحران‌های بیشتر و عواقب ناگوار آن پرهیز کنند.

فعال رسانه‌ای*

انتهای یادداشت/