به گزارش خبرنگار علم و فناوری ایسکانیوز؛ داده‌های ۸۲ مجله علمی «نیچر» که توسط «نیچر ایندکس» ردیابی شده‌اند نشان می‌دهد که در این مجموعه مجلات منتخب، شکاف بسیار عمیقی بین تحقیقات جهان شمال و جنوب وجود دارد.

تقسیم شمال- جنوب یک تقسیم‌بندی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است که عموما کشورهای آمریکا، کانادا، اروپا و کشورهای توسعه‌یافته آسیایی (گروه ببرهای آسیایی، هنگ‌کنگ، سنگاپور، کره جنوبی و تایوان) و همچنین استرالیا و نیوزیلند کشورهای جهان شمال به شمار می‌آیند. در مقابل آن، جهان جنوب (یعنی آفریقا و آمریکای لاتین و کشورهای در حال توسعه در آسیا) وجود دارد.

مجله نیچر مقالات ۸۲ مجله علمی- طبیعی خود را بین سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۲ بررسی کرده و نشان داده است که فقط ۲/۷ درصد از این مقالات حاصل همکاری بین دانشمندان کشورهای پردرآمد و کم‌درآمد بوده است. این مطالعه حتی حاکی از آن است که به طور متوسط به ازای هر نویسنده در کشورهای فقیرتر سه نویسنده در کشورهای ثروتمندتر وجود دارد و تعداد مقالاتی که حاصل مشارکت علمی بین محققان کشورهای فقیرتر بود از مجموعه حدود نیم مقاله، فقط ۲۳ مورد بود.

داده‌ها و نتایج مطالعه نیچر یک هشدار جدی را نشان می‌دهد مبنی بر اینکه عدالت پژوهشی در تقسیم‌بندی جهان شمال و جنوب هم‌اکنون در حد یک رویاست و تحقق آن راهی بس دشوار و طولانی است. ولی به نظر می‌رسد پرداختن به نابرابری‌ها در انتشار مقالات یا سرمایه‌گذاری منابع واقعی برای حمایت از طرح‌های بین دولتی نقطه شروع مناسبی است که تلاش و عزم محققان جهانی را می‌طلبد.

کدام کشورهای ثروتمند بیشترین همکاری پژوهشی را دارند؟

براساس این مطالعه، در مقالاتی که حاصل همکاری جهان شمال و جنوب بود، تقریبا نیمی از مقالات مربوط به پنج کشور ثروتمند یعنی چین، فرانسه، آلمان، بریتانیا و آمریکا می‌شود. و در میان کشورهای فقیرتر، هند ۱۵ درصد از کل تحقیقات شمال- جنوب را تشکیل داده است. در مقابل،‌ مشارکت علمی ۴۲ کشور آفریقایی کمتر از ۲۰ درصد سهم فقط کشور هند است.

شاید برای بسیاری، جای تعجب نیست که کشورهای ثروتمند بر همکاری‌های علمی تسلط دارند، اما این میزان نابرابری زنگ خطری برای سرمایه‌گذاران و ناشران است که برای این چالش بزرگ چاره‌ای بیندیشند.

نیچر ایندکس انتشارات و تالیفات را دنبال می‌کند و بر بخش منتخبی از مجلات تمرکز می‌کند که طبق داده‌ها، محققان جهان جنوبی برای انتشار در آنها بسیار تلاش می‌کنند. معمولا تحقیقات باکیفیت از جهان جنوبی اصلا به مجلات زیرمجموعه نیچر راه پیدا نمی‌کنند و از این رو، نیچر باید برای رفع این عدم تعادل چاره‌ای بیندیشد.

بیشتر بخوانید:

اتحاد علمی هند و آمریکا علیه چین

تا اوائل سال ۲۰۲۳، شاخص نیچر فقط بر علوم طبیعی متمرکز بود و از داده‌های آن برای مطالعات خود استفاده می‌کرد. اما داده‌های جداگانه‌ای از پایگاه داده «دیجیتال ساینس دایمنشنز» وجود دارد که نشان می‌دهد در رشته‌های علوم بهداشتی و مهندسی همکاری‌هایی بین جهان شمال و جنوب شکل گرفته است و تیم نیچر امیدوار است که در آینده آن را ارزیابی کند.

گفتنی است که دیجیتال ساینس دایمنشنز بزرگ ترین مجموعه داده اطلاعات تحقیقاتی در کل جهان است که شامل اطلاعاتی چون مقالات و کتاب‌ها گرفته تا کمک هزینه‌ها، آزمایش‌های بالینی، پتنت‌ها و اسناد مربوط به خط مشی تحقیقات می‌شود.

فشار روی محققان کشورهای فقیرتر

یافته‌های نیچر ایندکس واقعیت دیگری را در جهان فقیرتر نشان می‌دهد که در آن دانشمندان و محققان تحت فشار زیادی برای انتشار مقاله هستند. امنیت و ارتقای شغلی محققان این کشورها به انتشار مقاله در یک مجله با ضریب تاثیر بالا بستگی دارد و اغلب برای این کار متحمل صرف مقدار زیادی هزینه می‌شوند. مقالاتی که به این نوع مجلات ارسال می‌کنند باید از نظر نوع خروجی، محتوا، زمان‌بندی و حق چاپ مطابق با خواسته‌های مجله باشد و انتشار یک مقاله در این مجلات می‌تواند ماه‌ها به طول بینجامد و البته ممکن است اصلا به نتیجه‌ای نرسد. علاوه براین، مقالاتی که نهایتا در این مجلات منتشر می‌شوند، ممکن است به واسطه «دیوارهای پرداختی» محدود شوند یا از نویسندگان بخواهند که هزینه قابل توجهی در ازای دسترسی آزاد به محتوای خود بپردازند. دیوار پرداختی محدودیت‌هایی است که برای دسترسی به محتوا با خرید یا اشتراک پولی اتخاذ می‌شود.

به طور کلی، مجلات منتخب تمایل دارند که نتایج بزرگ و انقلابی و همچنین تحقیقاتی را به چاپ برسانند که از محیط‌های تحقیقاتی پرمخاطب تولید می‌شوند. آنها همچنین خواهان این هستند که محققان جزئیات پژوهش خود را از جمله تجزیه و تحلیل کامل داده‌ها و مستندات جانبی را نیز ارائه دهند که این موضوع به صورت یکپارچه در بسیاری از تیم‌های تحقیقاتی در جهان شمال وجود دارد، اما در کشورهای جهان جنوب به ندرت دیده می‌شود.

بسیاری از سردبیران مجلات در شمال جهانی هنوز این تعصب را دارند که اگرچه محققان آفریقایی ممکن است درباره بیماری آفریقایی بدانند، اما در مورد بیماری «جهان توسعه‌یافته» کمتر چیزی برای ارائه دارند. عفونت‌های مسری مانند مالاریا و اچ‌آی‌وی هنوز در آفریقا بسیار شایع هستند، تأثیر متناسب آنها بر سلامت عمومی به سرعت در حال کاهش است، در حالی که بیماری‌های غیرواگیر مانند سرطان، دیابت و بیماری‌های قلبی عروقی در حال افزایش هستند.

یکی از باورهای مرتبط این است که محققان آفریقایی باید منابع محدود خود را به علوم کاربردی و عملیاتی اختصاص دهند، نه علوم پایه و اکتشافی. این در حالی است که آفریقا بیشترین تنوع ژنتیکی را در جهان دارد و برای یافته‌هایی که منجر به راهبردهای پزشکی دقیق می‌شود، کاملا آماده است. الگوهای موجود در مجموعه‌های بزرگ داده و همچنین اطلاعات ژنومی بیماران آفریقایی به راحتی می‌تواند در سرتاسر جهان اعمال شود.

سردبیران مجلات در کشورهای ثروتمندتر زمان زیادی را صرف شبکه‌سازی در کنفرانس‌هایی می‌کنند که دانشمندانی از آزمایشگاه‌هایی با بودجه خوب عمدتا در آمریکا و اروپا در آن شرکت می‌کنند، اما متاسفانه محققان آفریقایی به دلیل هزینه‌های مالی و مشکلات دسترسی به ویزا، دسترسی کمتری به این شبکه‌ها دارند.

همچنین فرهنگ بررسی همتایان در آفریقا نسبت به کشورهای ثروتمند کمتر رایج است و محققان آفریقایی کمتر برای بررسی نسخه‌های خطی توسط مجلات انتخابی دعوت می‌شوند. این در حالی است که مشارکت فعال در بررسی همتایان فرصتی زودهنگام برای مشاهده یافته‌های جدید را فراهم می‌کند و به محققان بینشی در مورد نحوه عملکرد بررسی همتایان، برای زمانی می‌دهد که مقالات خود را ارسال می‌کنند.

با این حال، محققان آفریقایی از طریق بنیاد علم برای آفریقا (SFA)، متوجه شده‌اند که علم با کیفیت محصول محیط‌های تحقیقاتی مساعد و حمایت کننده است. و این در حالی است که بسیاری از محققان در این قاره در محیط‌های کم منابع با زیرساخت‌های ضعیف یا بدون زیرساخت، از جمله ساختمان‌های نامناسب، کمبود تجهیزات پیشرفته و دسترسی کم یا بدون دسترسی به پلتفرم‌های فناوری به کار خود ادامه می‌دهند.

همانطور که گفته شد، محققان آفریقایی برای انتشار مقاله در سطح بین‌المللی برای توسعه حرفه خود بسیار تحت فشارند و باید هزینه بالاتری را از نظر زمان و منابع صرف کنند. اکثرا هم مجلات محلی را جایگزین آن می‌کنند، اما موضوع اینجاست که اغلب مجلات آفریقایی توسط پایگاه‌های اطلاعات علمی بین المللی به رسمیت شناخته نمی‌شوند. از این رو محققان این موضوع را «استعمار متن‌سنجی» می‌نامند: کشورهای با درآمد بالاتر قوانینی را وضع می‌کنند که براساس آن خروجی‌های پژوهشی را ارزیابی می‌کنند.

پر کردن شکاف علمی بین فقیرها و ثروتمندها

در ماه ژوئیه گذشته ائتلافی از سازمان‌های علاقه مند به آموزش عالی و تحقیقات در قاره آفریقا منشوری را برای همکاری‌های پژوهشی تحول آفرین امضا کردند. امضاکنندگان که شامل آکادمی علوم آفریقا و انجمن دانشگاه‌های آفریقا هستند، از ناشران می‌خواهند تا تحقیقات و همکاری دانشمندان این قاره را به رسمیت بشناسند و به کشورهای جهان جنوب اجازه دهند که به جای گرفتار شدن، تولید و توسعه دانش خود را هدایت کنند.

همچنین روش‌هایی وجود دارد که داده‌های موجود را می‌توان بررسی کرد تا مؤسسات تحقیقاتی و سرمایه‌گذارانی را که همکاری‌های تحقیقاتی بین کشورهای شمال و جنوب را شکل می‌دهند، شناسایی کرد. علاوه براین، ناشرانی که مقالات حاصل از همکاری‌های کشورهای فقیرتر و ثروتمندتر را مدیریت می‌کنند، باید مطمئن شوند که کنوانسیون‌های نویسندگی مانع از دریافت اعتبار کافی برای پژوهشگران کشورهای فقیر نمی‌شود.

براساس گزارش نیچر، تحقیقات و همکاری‌های علمی در کشورهای با درآمد کم و متوسط پایین، بسیار گسترده است، اما در اغلب موارد محققان باید برای کسب شهرت بین المللی با محققان کشورهای شمال جهان همکاری کنند. به همین دلیل، سرمایه‌گذاران باید به پروژه‌هایی که توسط محققان در جنوب جهانی طراحی و هدایت می‌شوند، اولویت بیشتری بدهند و مشارکت‌های آموزشی بیشتری را ارائه دهند که به جای تمام کردن منابع، منابع جدیدی را برای کشورهای کم‌درآمد ایجاد کند. و مجلات بیشتری باید سیاست‌هایی را برای جلوگیری از «تحقیقات هلی‌کوپتری» یا «چتر نجاتی» وضع کنند که به موجب آن دانشمندان کشورهای ثروتمند از کشورهای فقیرتر بازدید می‌کنند و از تخصص یا منابع محلی بهره‌برداری می‌کنند.

صادر کردن مطالعات غیراخلاقی یا نامطلوب به محیط‌های کم‌درآمد

نیچر در مقاله دیگری که در ماه مه سال ۲۰۲۲ منتشر کرده به بحث «تحقیق هلی‌کوپتری» پرداخته است. این نوع تحقیق زمانی اتفاق می‌افتد که محققانی از محیط‌های پردرآمد، یا افرادی که دارای امتیاز دیگری هستند، مطالعاتی را در محیط‌های کم‌درآمد یا با گروه‌هایی که از لحاظ تاریخی به حاشیه رانده شده‌اند، انجام می‌دهند. در مقابل، «دامپینگ اخلاقی» زمانی اتفاق می‌افتد که محققان دارای امتیاز مشابه، آزمایش‌ها و مطالعات غیراخلاقی یا نامطلوب را به محیط‌های کم‌درآمد یا با امتیازات کمتر با استانداردهای اخلاقی متفاوت یا نظارت کمتر صادر می‌کنند.

درست است که چنین رفتارهایی اشتباه هستند و یکی از موانع اصلی توسعه علم در جهان به شمار می‌روند، اما متاسفانه قرن‌هاست که محققان با تکیه بر شیوه‌های استثماری مطالعاتی را در جهان جنوبی انجام می‌دهند و حتی با افزایش ظرفیت این کشورهای فقیرتر برای انجام تحقیقات بیشتر، این شیوه‌ها رایج شده است.

تیم نیچر در بررسی‌های خود نمونه‌های جالبی از این استثمار علمی پیدا کرده‌اند. به طور مثال، نمونه‌ای از تحقیقات انجام شده در آفریقا در مورد طیف وسیعی از بیماری‌های عفونی وجود دارد که در کمتر از نیمی از آنها نام محقق آفریقایی ذکر شده بود. گزارش دیگری نیز نشان داد که در دو سوم مقالات حوزه علوم زمین با تاثیر بالا در آفریقا، نام هیچ محقق آفریقایی به چشم نمی‌خورد.

جالب اینجاست که حتی در تحقیقات توسعه -که تمرکز عمده آنها روی چالش‌های پیش روی جهان جنوب است- محققان ثروتمندتر تقریبا سه چهارم مقالات منتشر شده در ۲۰ مجله برتر توسعه جهان را بین سال‌های ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۹ نوشته‌اند.

انتهای پیام/