به گزارش گروه علم و فناوری باشگاه خبرنگاران دانشجویی(ایسکانیوز)؛ نیما طائفه شکر متولد فروردین ۱۳۶۸ از شهر تبریز است و لیسانسش را در ایران در رشته علوم آزمایشگاهی در دانشگاه آزاد خواند و برای گرفتن مدرک فوق لیسانس و دکتری در رشته ایمنی‌شناسی پزشکی به انگلیس سفر کرد و در سال ۲۰۱۹ از تز دکتری‌اش دفاع کرد. بعد از آن به مدت ۶ ماه به عنوان پژوهشگر مدعو در همین دانشگاه مشغول به پژوهش شد، اما تصمیم گرفت که برای ادامه کارو پژوهش به کانادا مهاجرت کند. او هم‌اکنون در حال گذراندن دوره پست‌دکتری در دانشگاه وسترن در رشته ایمنی‌شناسی است و در همین دانشگاه به تحقیق می‌پردازد.

او در خانواده‌ای مشتاق به علم بزرگ شده است. مادرش بازنشسته آموزش و پرورش است و همیشه شور و شوق درس دادن به دانش‌آموزان به او انگیزه درس خواندن می‌داد و فضای آموزشی را برای او جذاب می‌کرد. از سوی دیگر، پدرش نیز کارشناس علوم آزمایشگاهی است و بالتبع به دلیل کار پدرش از دوران نوجوانی با محیط کار آزمایشگاهی آشنا شد. به قول خودش، به غیر از فضای علمی، بحث‌های مربوط به ادبیات و فلسفه نیز در خانواده وجود داشته و در شکل‌گیری و مسیر دادن به علاقه به تحصیلات یکی از اصلی‌ترین دلایل بودند.

در ادامه مصاحبه ما را با این پژوهشگر می‌خوانید:

لطفا در مورد دستاوردهایی که تاکنون داشته‌اید، توضیح دهید.

بیشتر دستاوردهای من مربوط به دوره دکتری است که پژوهش‌ روی سلول‌های تی سیستم ایمنی را شروع کردم. سلول‌های تی بازوی سیستم ایمنی بدن هستند که نقش حفاظتی و مبارزه با بیماری‌ها را در بدن دارند. سلول‌های تی برای اینکه در برخورد با عفونت و مبارزه و کشتن ویروس موثر باشند،‌ باید دو مرحله را طی کنند؛‌ مرحله اول زمانی است که عفونت وارد بدن می‌شود و این سلول‌های تی تکثیر می‌شوند که به آن «گسترش رده‌ای» می‌گویند. در مرحله بعد، سلول‌های تی به سلول‌های مختلف «تمایز» پیدا می‌کنند تا بتوانند در مقابل پاتوژن ها یا سلول‌های سرطانی موثرتر و بهتر عمل کنند. گروه تحقیقاتی ما یک «عامل رونویسی» را در سلول‌های تی پیدا کرد که نقش مهم تنظیم کنندگی این دو مرحله را دارد و به عنوان چک‌پوینت عمل می‌کند و موجب انتقال سلول‌های تی از مرحله گسترش رده‌ای به مرحله تمایز است. این نقش تنظیم‌ کنندگی در جهت پاسخ سیستم ایمنی موثر علیه بیماری‌ها بسیار مهم است، اما نقش این عامل رونویسی در سلول‌های تی در محیط توموری به دلیل پیچیدگی مکانیزم آن نامشخص بود و من و گروهم روی این پروژه کار کردیم که نتایج آن راهگشای پروژه‌های جدیدتر شد.

در واقع من نقش عامل رونویسی را در محیط توموری بررسی کردم و مشاهده کردم که وقتی ژن عامل رونویسی در موش‌ها حذف می‌شود، به طور کلی باعث رشد تومور در آن می‌شود؛ به این شکل که باعث کاهش توسعه سلول‌های تی می‌شود. این در حالی است که زمانی که توموری در بدن رشد می‌کند، سلول‌های تی باید به نحوی به داخل تومور نفوذ کنند و آن را از بین ببرند، ولی زمانی که عامل رونویسی در بدن موش‌ها حذف شد، در پی کاهش توسعه سلول‌های تی، تومور در بدن آن خیلی راحت‌تر رشد کرد.

مطالعات ما نشان داد که این عامل رونویسی نقش مهمی در افزایش توسعه سلول‌های تی در تومور ایفا می‌کند و موجب کاهش رشد تومور در بدن می‌شود.

آخرین دستاوردی که از شما دیدم مربوط به مطالعه‌ای بود که نشان می‌دهد ویروس کرونا از طریق مکانیسم‌های مختلف باعث فرار از سیستم ایمنی و ایجاد عفونت می‌شود، لطفا در این مورد توضیح دهید.

هم‌اکنون در آزمایشگاه در حال پژوهش روی کووید ۱۹ هستیم. در این پروژه مکانیسم‌های فراری ویروس از سیستم ایمنی را بررسی می‌کنیم. زمانی که ویروسی مثل کووید ۱۹ وارد بدن می‌شود، سیستم ایمنی بدن به دو شکل با آن ویروس مقابله می‌کند؛ یکی سیستم ایمنی ذاتی و دیگری اکتسابی (که همان ایمنی آنتی‌بادی و سلول‌های تی می‌گویند). تغییر سیستم ایمنی از حالت ذاتی به اکتسابی زمانی است که پروتئین‌هایی در سطح بعضی سلول‌ها که عرضه کننده آنتی‌ژن نام دارند، آنتی‌ژن‌ یا ویروس را به سلول‌های تی برساند و باعث فعال شدن سلول‌های تی یا ایمنی سلولار شود. در این صورت است که سلول‌های تی می‌توانند عفونت را در بدن از بین ببرند. مشخص شده که در بیماران کوویدی، پروتئین‌هایی که عرضه یا انتقال آنتی‌ژن به سلول‌های تی را انجام می‌دهند، کاهش می‌یابد و حتی در برخی بیماران این کاهش بسیار قابل توجه است. این یعنی که پروتئین‌هایی که وظیفه عرضه یا انتقال ویروس به سلول‌های موثر تی (سلول‌های کشنده ویروس) را دارند،‌ به خوبی عمل نمی‌کنند و در نتیجه ویروس به خوبی شناسایی نمی‌شود و در واقع فرار از سیستم ایمنی اتفاق می‌افتد و عفونت در بدن ایجاد می‌شود.

مطالعات نشان می‌دهد که ویروس با تعامل با بعضی از پروتئین‌ها باعث کاهش پروتئین‌های عرضه کننده آنتی‌ژن می‌شود و در نتیجه شناسایی ویروس به درستی انجام نمی‌شود و فرار از سیستم ایمنی رخ می‌دهد، اما مکانیسم دقیق این روند مشخصی نیست و کسی فعلا نمی‌داند که دقیقا کدام پروتئین ویروس این کار را انجام می‌دهد و با تعامل با کدام پروتئین بدن موجب فرار از سیستم ایمنی می‌شود. مشخص کردن این مکانیسم زمینه تحقیقاتی ما شد. پیدا شدن این مکانیسم اطلاعات بسیار ارزشمندی را به ما می‌دهد تا بتوانیم درمان‌های موثرتر و همچنین واکسن‌های موثرتری را علیه کووید ۱۹ طراحی و پیدا کنیم.

جهش ویروس را از نظر علمی توضیح دهید و بگویید که جهش‌های مختلف در کدام بخش‌های ویروس کووید اهمیت دارد؟

جهش‌ها قسمتی از تکامل طبیعی ویروس است که موقع تکثیر ویروس اتفاق می‌افتد. بعضی اوقات این جهش‌ها ممکن است باعث نابودی ویروس و بعضی اوقات باعث عفونت‌های بیشتر شود. با این حال، مسلما بخش اسپایک ویروس کووید مهم است و اکثر واکسن‌هایی که طراحی شده و هم‌اکنون در حال استفاده است، علیه پروتئین اسپایک طراحی شده‌اند. اسپایک بخشی از ویروس کووید ۱۹ است که با آن به ACE2 (آنزیمی که به سطح سلول‌های ریه‌ها، رگ‌های خونی، قلب، کلیه‌ها و روده متصل می‌شود) می‌چسبد و وارد سلول بدن می‌شود. خود اسپایک از دو بخش S1 و S2 تشکیل می‌شود و قسمت S1 شامل دو دومین  RBD (یا دومین اتصالی که قسمت اصلی اتصال ویروس به ACE2 به شمار می‌رود) و NTD یا N terminal domain هستند. تحقیقات نشان داده‌اند که جهش‌ها در این قسمت‌های S1  مهم هستند و می‌توانند نهایتا باعث به وجود آمدن سویه‌های جدیدی بشوند که قابلیت فرار از دست آنتی‌بادی‌ها را دارند.

کدام جهش‌ها در قسمت‌های مختلف ویروس می‌تواند واکسن را بی‌تاثیر کند؟ کدام جهش‌ها باعث مقاومت بیشتر ویروس در بدن یا افزایش سرعت نفوذ آن در بدن می شود؟

این را مطمئن نیستیم که کدام جهش‌ها در آینده می‌تواند واکسن را بی‌تاثیر کند؛ البته دانشمندان به این باور رسیده‌اند که ممکن است اثربخشی واکسن‌ها بر اثر این جهش‌ها کم شود، ولی اینکه کاملا بی‌تاثیر باشد نامحتمل است.

با این حال جهش‌هایی که در بخش اسپایک ویروس رخ می‌دهد، به دو صورت کلی می‌تواند اثربخشی واکسن را به طور محسوس پایین بیاورد؛ اولا که آن جهش باعث اتصال قوی‌تر اسپایک به ACE2 شود که در نتیجه ویروس راحت‌تر می‌تواند به سلول بدن نفوذ پیدا کند. دوما جهش باعث فرار از سیستم ایمنی شود. اگر جهش‌ها حاصل این دو حالت باشد، ویروس عفونی‌تر می‌شود و فرار از سیستم ایمنی محتمل‌تر می‌شود.

با این حال، باید به این موضوع هم توجه کرد که مطالعات نشان می‌دهد جهش‌های اتفاق افتاده مقدار قابل توجهی حالت تکرار شونده داشته‌اند و این یعنی در جهش اسپایک ویروس محدودیت وجود دارد. به شکلی که اگر ویروس بیشتر از حد امکان جهش پیدا کند، در اتصال به سلول میزبان و همچنین در تکثیر بعدی دچار اختلال می‌شود. پس می‌توان گفت جهش‌های کرونا ممکن است باعث کم شدن اثربخشی واکسن شود، اما از یک حدی بیشتر شود، خود ویروس در تکثیر دچار اختلال می‌شود و دیگر قادر به عفونت‌زایی نخواهد بود.

سویه‌های نگران کننده را داریم که شامل جهش‌های ویروس در انگلیس، برزیل، آمریکا و آفریقای جنوبی می‌شود، اما اینکه کدام کشنده‌تر هستند، به صورت علمی و دقیق نمی‌توان پاسخ داد و این امر نیازمند دیتاست (مجموعه داده) خیلی بزرگی از اطلاعات بیماران است.   

تحقیقات نشان می‌دهد که افرادی که مثلا از ویروس جهش یافته آفریقای جنوبی بهبود یافته‌اند، سیستم ایمنی آنها علیه این جهش مقاوم و وسیع است و آنتی‌بادی‌ها در بدن آنها زیاد است. اما در مقابل پاسخ سیستم ایمنی در مقابل سویه انگلیس به اندازه سویه آفریقای جنوبی وسیع گزارش نشده و این مثالی از تفاوت‌های سیستم ایمنی در سویه‌های مختلف است. به همین دلیل باید واکسن‌هایی که در آینده طراحی می‌شوند، باید بتوانند علیه تمام سویه‌ها موثر باشند.

مطلب مهم دیگر در این زمینه، بحث تکامل و بالغ شدن سلول‌های B سیستم ایمنی است که مسئول تولید آنتی‌بادی در بدن هستند و در عفونت‌های طبیعی، آنتی‌بادی‌هایی که بهتر تکامل یافته باشند و بالغ‌تر باشند، بدن را در مقابل ویروس مقاوم‌تر می‌کنند. به همین دلیل یکی از نکات دیگر طراحی واکسن این است که باید بتوانند آنتی‌بادی‌های بالغ‌تری را در بدن بسازند. نظریه دیگری که در این زمینه است، این است که اگر آنتی‌ژن ویروسی ایجاد شده در بدن پایدارتر باشد، احتمال تکامل آنتی‌بادی‌ها بیشتر است و این موضوع را نیز در طراحی واکسن‌ها باید در نظر گرفت تا امکانی فراهم کنند که آنتی‌ژن‌ها در بدن بیشتر باقی بمانند.

با این حال، واکسن‌های بوستری مثل فایزر و مدرنا در حال طراحی هستند که علیه این سویه‌های جهش یافته آفریقایی هستند و آزمایش‌های بالینی آن هم شروع شده و پژوهش‌ها نشان خواهد داد که آیا آیا لازم است که هر ساله این واکسن‌ها تزریق شود یا باید با فاصله‌های بیشتری تزریق شود.

به طور کلی باید گفت که ۶۰ تا ۷۰ درصد جامعه باید واکسینه شوند تا نگرانی بالایی در مورد جهش‌های ویروس کووید وجود نداشته باشد.

خیلی اوقات تست آنتی‌بادی افراد منفی است. تست ایمنی سلولار مثل سلول‌های T اختصاصی چه نقشی در تشخیص کووید 19 در افراد دارد؟

اندازه‌گیری سلول‌های T و سلول‌های B که دو بازوی سیستم ایمنی اکتسابی هستند، دید متفاوتی از شدت بیماری به ما می‌دهد. اما به نظر من سلول‌های تی جایگاه ویژه‌ای دارد، زیرا اثرات محافظتی بسیار خوبی از خود نشان می‌دهد؛ حتی زمانی که در افراد آنتی‌بادی وجود نداشته، سلول‌های تی در مقابل عفونت اثرات خوبی را نشان داده است.

به طور کلی باید بگویم که آنتی‌بادی‌ها پروتئین‌هایی هستند که پاتوژن‌های ویروس را خنثی می‌کنند و این آنتی‌بادی‌ها  اکثرا  بیرون از سلول هستند و با بلوکه کردن اتصال ویروس به سلول باعث خنثی کنندگی ویروس میشوند و این در حالی است که سلول های تی قابلیت هدف قرار دادن ویروس کووید ۱۹ در داخل سلول عفونی شده را دارند.

اگر تست آنتی‌بادی را زود انجام دهیم، به دلیل اینکه هنوز آنتی‌بادی‌ها درست تشکیل نشده‌اند، تست منفی می‌شود. اگر هم دیر این تست انجام شود، به دلیل اینکه تعداد آنتی‌بادی‌ها در خون پایین می‌آید و گاهی ناپدید می‌شوند، تست دوباره منفی می‌شود و در هر دوی این حالت فرد عفونت را در بدنش هنوز دارد. به همین دلیل است که اندازه‌گیری سلول‌های تی می‌تواند نقش مهمی را در تشخیص بیماری کرونا ایفا ‌کند.

از سوی دیگر در خانواده کرونا ویروس‌ها پایداری سلول‌های تی از آنتی‌بادی‌ها خیلی بیشتر گزارش شده است و طبق آخرین تحقیقات در مورد کووید ۱۹ این سلول‌ها ممکن است حتی تا ۹ ماه در بدن باقی بمانند. مثلا در مورد ویروس سارس که خیلی شبیه به کروناست، مطالعات نشان داد که آنتی‌بادی‌های خنثی کننده که در افراد مبتلا وجود داشت تا دو سال باقی مانده بود، ولی این موضوع در مورد سلول‌های تی حدود ۶ تا هفت سال بود. اینها دلایلی هستند که موجب می‌شوند اندازه‌گیری سلول‌های تی برای تشخیص و آزمایش کووید  ۱۹ مهم و قابل اطمینان‌تر باشد.

به نظر شما محققان ایرانی در حوزه پزشکی در چه سطحی هستند و چقدر با محققان دنیا فاصله دارند؟

از لحاظ تئوری حداقل در رشته‌های ما محققان زیادی در ایران داریم که به‌روز هستند، اما اینکه چقدر با محققان دنیا فاصله دارند به فاکتورهای دیگری بستگی دارد. در رشته ما که کاملا تحقیقاتی است و آزمایشگاه محور است، به دلیل کمبود امکانات، تجهیزات و مواد در ایران، مقاله‌ای پژوهشی در سطح بالا و ارزشمند نداریم و در نتیجه فاصله با سطح جهانی زیاد است. ولی محققانی که از کشور خارج می‌شوند و در کشورهای دیگر به پژوهش می‌پردازند، اغلب در سطح بالایی هستند و در رشته‌های مختلف صاحب نام هستند و حرفی برای گفتن دارند.

چه توصیه‌ای به جوانان ایرانی دارید؟

دانشمندان ایرانی در کل دنیا پخش هستند و تعداد آنهایی که افتخارآفرین و الگو هستند، کم نیست. به همین دلیل می‌خواهم بگویم که دانشجویان حتما پشتکار لازم را داشته باشند و امیدوارانه رو به جلو گام بردارند و هر چقدر که شکست بخورند،‌ بدانند که شکست لازمه زندگی است. با پشتکار بهتر شکست بهتری می‌خوریم و این یعنی پیشرفت!

میزان حقوق شما نسبت به درآمد افراد متوسط جامعه کانادا چقدر است؟ آیا این میزان خیلی بالاتر است؟ این حقوق از چه طریقی به دست می‌آید؟ چه بخشی از آن را دانشگاه می‌پردازد و چه بخشی از آن را پروژه‌هایی که انجام می‌دهید، تامین می‌کند؟

خیلی بالاتر نیست و نرمال است و نیازهای اولیه را کاملا برطرف می‌کند و مقداری را می‌شود پس‌انداز کرد. در کل در رنج میانگین متوسط جامعه است. این حقوق مثلا در دوره پست‌دکتری از طریق فلوشیپ‌ها یا در قالب گرنتی که استاد در قالب تعریف پروژه به دست می‌آورد تامین می‌شود.

به طور کلی، حقوق بخش آکادمیک به گونه‌ای است که استادها بسته به رتبه‌بندی‌ای که دارند، حقوق می‌گیرند و هر چقدر رتبه‌بندی آنها بالا برود، حقوق بالاتری دریافت می‌کنند، ولی این حقوق در کل نسبت به صنعت پایین‌تر است. به نظرم محققان نگرشی متفاوت‌تری با افراد دیگر در این زمینه دارند و در اینجا علاقه‌مندی و هدف‌های بزرگتر بیشتر از حقوق مطرح می‌شود. مثلا رشته‌های آی‌تی حقوق بالاتری نسبت به ما دارند، ولی همانطور که گفتم انگیزه و هدف که بیشتر شخصی است مطرح است.

پروژه‌های تحقیقاتی چطور تعریف می‌شوند و منابع مالی آن چطور تامین می‌شوند؟ آیا صنایع منابع مالی هستند یا سازمان‌های دیگر؟

پروژه‌ها در بیشتر محیط‌های آکادمیک توسط اساتید طراحی و تعریف می‌شوند. ممکن است چندین گروه تحقیقاتی با هم همکاری‌هایی داشته باشند که همه این موارد در پروپوزالی که برای دریافت گرنت تهیه می‌کنند، تعریف می‌شود. کانادا به وسیله سه آژانس فدرال تامین می‌شود که گرفتن گرنت در آنها کاملا رقابتی هستند و پروپوزال‌ها نسبت به رده دانشگاه، استاد، پروژه و اهمیت و احتمال موفقیت و همچنین اثری که در جامعه داشته باشد، ارزشگذاری می‌شوند.

بعضی از فاندها هم هستند که پلی بین دانشگاه‌ها و صنایعند. در این نوع فاندها که شرایط خاص خود را دارند، اکثر موارد نصف نصف است و صنایع نصف فاند را تامین می‌کنند.

به نظر شما شرایط پاندمی کرونا چقدر طول خواهد کشید؟

در حال حاضر خیلی مطمئن نیستیم به جواب این سوال، ولی در حالت کلی می‌توان گفت که پایان این پاندمی مستلزم چندین فاکتور است که می‌توان به واکسیناسیون سریع و سیاستگذاری کشورها در جهت کنترل ویروس دارند اشاره کرد. فاصله‌گذاری اجتماعی و ماسک زدن نیز بسیار موثرند. با تسریع واکسیناسیون و رعایت این ملاحظات و همچنین قرنطینه کردن مکان‌های با شیوع بالا، می‌توان تا حد زیادی از شیوع این بیماری جلوگیری کرد.

بزرگ‌ترین آرزویتان برای خودتان و دنیا چیست؟

برای خودم حرکت به سمت مفید بودن و تاثیرگذاری در جامعه و برای دنیا کم شدن جنگ‌ها و صلح جهانی بزرگ‌ترین آرزویم است.

حرف آخر

امیدوارم بعد از بهبود روند واکسیناسیون کادر درمانی در ایران ، وضعیت واکسیناسیون در خود جامعه هم با سرعت زیادی انجام شود تا هر چه سریع‌تر پاندمی کرونا کنترل شود. اولویت دادن مردم و جامعه با اتخاذ سیاست‌های درست به پایان این پاندمی کمک شایانی خواهد کرد.

در ادامه می‌توانید ویدئوی مربوط به توضیح این محقق در مورد فرار ویروس کووید ۱۹ از سیستم ایمنی بدن را تماشا کنید: