به گزارش باشگاه خبرنگاران دانشجویی (ایسکانیوز)، نگاشت رهبران مذهبی زنده اهل سنت، اطلس یا نقشه‌ ای هوایی از صحنه عینی جریان‌ های اسلامی و وضعیت نهادهای دینی در جوامع اهل سنت در اختیار قرار می‌دهد که می‌تواند در تعیین راهبردهای کلان کشور در تعامل با جریان‌ های اسلامی مورد استفاده قرار گیرد. جریان‌ های مذهبی اهل سنت بر اساس دو مولفه «اندیشه‌ ای» و «رفتاری»، قابل دسته ‌بندی در ۶ جریان «سنتی»، «سلفی»، «نو سلفی»، «صوفی»، «جهادی» و «نو مبلغان» می‌باشند. بر این مبنا، افراد شاخص و رهبران هر جریان را می‌توان به لحاظ «اندیشه‌ ای»، «گستره تشکیلاتی و اجتماعی» و «دینامیک جریانی» بررسی و تحلیل نمود.

چرا باید درباره رهبران مذهبی اهل سنت مطالعه کنیم؟

نگاهی دقیق نسبت به تحولات جریان‌ ها و کشورهای اسلامی نشان می‌دهد که جهان اسلام در حال جهانی و فرامِلی شدن است. بدین معنا که شرکای بالقوه یکدیگر را می‌یابند و با هم متحد می‌شوند؛ جناح‌ های رقیب خود را شناسایی می‌کنند؛ جریان‌ هایی هم که نتوانند از محلی بودن به در آیند، در جریان‌ های دیگر هضم می‌شوند.

در این میان، جمهوری اسلامی ایران نیز باید همکاری‌ های راهبردی با جریان‌ های اسلامی نزدیک به خود را به نحوی شکل دهد که بتواند از پس رقبایی که در این فرآیند، قدرتمند و فراملی شده‌اند، برآید. بنابراین، در اختیار داشتن تصویری کل ‌نگرانه و جامع از جریان‌ های اسلامی، به ویژه در جوامع اهل سنت حائز اهمیت است. هدف از این پژوهش، ارائه نقشه‌ ای هوایی و تصویری شفاف از تاثیرگذارترین رهبران مذهبی اهل سنت جهان اسلام و جریان تابعه آن‌ها است تا بتواند راهنمایی برای انتخاب سیاست‌ های نظام در رابطه با جهان اسلام باشد.

شناخت و طبقه ‌بندی جریان‌ های اسلامی اهل سنت

برای شناخت جریان‌های اهل سنت دو دسته مولفه قابل استفاده‌ است. دسته اول مولفه‌های اندیشه‌ای و دسته دوم مولفه‌های رفتاری هستند.

مولفه‌ های اندیشه ‌ای

مولفه‌ های اندیشه‌ ای جریان‌ های اسلامی در سه دسته زیر قرار می‌گیرد:

بنیادگرایی یا مصلحت‌ گرایی: بنیادگرایی به معنای میزان گرایشات زیاد به تعبد و مصلحت‌ گرایی به معنای فاصله داشتن از تعبد صرف است.

سلفی‌ گرایی یا سنت‌ گرایی: سلفیت مناقشه‌ای تاریخی در مورد مراجع تشریع و تفکر اسلامی است. گروه‌ های سلفی این مرجعیت را منحصر در سه نسل نخستین اسلامی می‌دانند. در مقابل گروه‌ های سنتی ممکن است آن را تا پیش از دوره مدرن امتداد دهند.

شریعت‌ گرایی یا طریقت‌ گرایی: دوگانه «شریعت – طریقت» در میزان تاکید جریان‌ ها بر مناسک ظاهری (شریعت) یا اعمال قلبی (طریقت) نمود پیدا می‌کند. میزان تمایل به هر یک از این دو مورد، عامل تعیین کننده‌ای برای اشتغال به علوم ظاهری همچون فقه و حدیث و یا ورود به سلک صوفیان و مرشدان است.

بر اساس این سه مورد، ماتریسی سه بعدی (۲×۲×۲) با هشت خانه ایجاد می‌شود. البته در عالم تحقق، تمام خانه‌ های این ماتریس پر نیست. اما این ماتریس می‌تواند مبنایی برای دسته ‌بندی جریانات قرار بگیرد. از این ماتریس، چهار جریان عمده «سنتی»، «سلفی»، «نو سلفی» و «صوفی» قابل استخراج است.

مولفه‌ های رفتاری

علاوه بر مولفه‌ های اندیشه‌ ای که مولفه‌ های اصلی هستند، پنج مولفه رفتاری نیز وجود دارند که می‌توانند در شناخت جریان‌ های اسلامی تاثیرگذار باشند. مولفه‌های رفتاری، شامل موضع گروه‌ها در مورد «مشارکت سیاسی»، «جهاد»، «تکفیر»، «شیعه و انقلاب» و «غرب و اسرائیل» است. بر اساس این مولفه‌ های رفتاری، دو جریان «جهادی» و «نو مبلغان» از جریان‌ های دیگر تمایز داده‌ می‌شود.

رهبران مذهبی جریانات اصلی اهل سنت

پس از تشخیص ۶ جریان اصلی، چهره‌ های محوری یا رهبر مذهبی آن جریان‌ها شناسایی می‌شوند. البته این افراد لزوما ترازی معادل یکدیگر ندارند. معیار در ذکر یا عدم ذکر چهره‌ ها، تراز فرد در جریان خودش است، نه در کل جهان اهل ‌سنت. بدین ترتیب افراد اصلی هر جریان عبارتند از:

جریان سنتی

احمد الطیب (شیخ الازهر مصر)، فتح الله گولن (رهبر جنبش هزمیت ترکیه)، مصطفی بسری (رئیس عام نهضت ‌العلمای اندونزی)، عبدالله بن بیه (برجسته‌ترین عالم مالکیه ی عربستان)، طاهر القادری (مهم‌ترین چهره مذهبی بریلوی‌ های پاکستان).

جریان نو سلفی

یوسف القرضاوی (رهبر معنوی اخوان المسلمین مصر)، صفوت حجازی (عالم مطرح طیف قطبی اخوان مصر)، عطاء ابورشته (امیر حزب التحریر).

جریان سلفی

صالح الفوزان (عضو هیأت کبار علمای سعودی عربستان)، ابواسحاق الحوینی (چهره اصلی سلفیه البانیه ‌ی مصر)، عبدالرحمان عبد الخالق (چهره اصلی سلفیه حرکیه ‌ی کویت)، محمدتقی عثمانی (چهره بارز دیوبندیه‌ ی پاکستان)، محمد عبد الوهاب صاحب (امیر جماعت تبلیغی در پاکستان).

جریان جهادی

ابومحمد المقدسی (رهبر معنوی القاعده ‌ی اردن)، ابوبکر البغدادی (امیر دولت اسلامی عراق و شام (داعش)).

جریان صوفیه

هشام الکلبانی (شیخ طریقت نقش بندی ـ حقانی).

نو مبلغان

عمرو خالد (پیشکسوت مبلغان مصر)، ذاکر نایک (شهیرترین چهره اسلامی شبه قاره هند).

مولفه‌ های اندیشه‌ ای، گستره تشکیلاتی و دینامیک جریانی رهبران مذهبی

در این پژوهش، در مورد هر رهبر مذهبی شناسایی‌شده در بالا، ابتدا جریان فکری در نسبت با مولفه‌ های اندیشه‌ ای یعنی «بنیادگرایی – مصلحت ‌گرایی»، «سلفی‌ گرایی – سنت ‌گرایی» و «شریعت ‌گرایی – طریقت ‌گرایی» مورد بررسی قرار می‌گیرد. در مرحله دوم، جریان تشکیلاتی و عوامل نفوذ او، از جمله بدنه اجتماعی و جمعیتی متاثر از او و میزان رشد آن، گستره تشکیلاتی، قدرت سیاسی، قدرت رسانه‌ ای و قدرت مالی بررسی می‌شود. در مرحله سوم، دینامیک و روند زمانی رسیدن وضعیت گروه به نقطه کنونی مورد مطالعه قرار می‌گیرد. فهم دینامیک رفتار یک جریان، مفیدترین ابزار برای پیش‌ بینی کنش‌ ها و واکنش‌ های آتی آن جریان است و زمینه را برای آینده‌ پژوهی جریانات و جبهه ‌بندی‌ ها در جهان اسلام فراهم می‌کند.

موخره

در اختیار داشتن تصویری جامع از وضعیت جریان‌ های اسلامی در میان اهل سنت می‌تواند راهنمایی برای اخذ تصمیمات راهبردی در حوزه دیپلماسی مذهبی جمهوری اسلامی ایران باشد. در این پژوهش با جمع ‌آوری حجم وسیعی از داده‌ها، ۱۸ تن از رهبران مذهبی اهل سنت در قالب ۶ جریان، مورد نگاشت، برآورد تاثیر و روند پژوهی قرار گرفتند.

 پ ن: این مطالعه در اندیشکده مرصاد با همکاری محمد مهدی تجریشی، محمد طلائی، حمید عظیمی، سید محمدرضا مدرسی و محمد مالکی به سفارش پژوهشکده تمدن توحیدی در سال ۱۳۹۴ انجام شده‌است.

منبع: سایت جامعه اندیشکده ها