به گزارش خبرنگار گروه دانشگاه ایسکانیوز؛ نام ایران و حیثیت جامعه علمی ایران تا کی باید به خاطر منافع برخی آسیب ببیند. تقلب‌ها و تخلف‌های علمی که در سیستم علمی و دانشگاهی ما صورت می‌گیرد؛ چیزی نیست که بر مسئولان امر پنهان باشد. اما چرا برخورد لازم و متناسب با این کارها صورت نمی‌گیرد؟ چند بار دیگر باید از ایران به عنوان کشوری که در آن تقلب‌های علمی زیادی صورت می‌گیرد نام برده شود تا آقایان مسئول به پَر قبایشان بر بخورد؟

گزارش اخیر نیچر که به «کارخانه‌های مقاله‌سازی» می‌پردازد تقلب‌های علمی در کشور چین را بررسی کرده و فقط یک بار به نام ایران اشاره شده است. در این گزارش به نقل از «کاتریونا فنل» رئیس خدمات چاپ و نشر در «الزویر» (Elsevier) آمده است که مشکل تقلب سازمان یافته در مجلات علمی تازه نیست و فقط به چین محدود نمی‌شود. سپس به نقل قول سال گذشته وی اشاره می‌کند که به «نیچر» گفته بود: «ما شواهدی از تقلب سازمان یافته از چندین کشور دیگر از جمله ایران و روسیه دیده‌ایم».

تقلب علمی یک واقعیت انکارناپذیر

غلامرضا ذاکر صالحی، عضو هیئت علمی موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی درباره این گزارش به «ایسکانیوز» گفت: «الزویر سیاسی است و برای اثبات این ادعا باید شواهد ارائه کند. این‌ها می‌خواهند پیشرفت‌های علمی کشور را کاذب جلوه دهند در حالی که نورم و شاخص‌های تقلب باید با میانگین کشورهای منطقه و با توجه به حجم انتشارات ما مقایسه شود.»

هر چند ممکن است بخشی از صحبت‌ها درست باشد اما نمی‌توان چشم خود را بر واقعیت ببندیم. واقعیتی که بر همه عیان است و اگر کسی شک دارد؛ کافی است چند دقیقه از میدان انقلاب به سمت دانشگاه تهران پیاده‌روی کند. موسسه‌های تولید مقاله، پایان‌نامه و رساله‌ای که در خیابان انقلاب و روبروی دانشگاه تهران مشغول به کارند یکی از بهترین نمونه‌های ممکن از کارخانه‌های مقاله‌سازی است که مجله نیچر در آخرین تجزیه و تحلیل خود از آن نام برده است. 

گذشته از این بسیاری از اساتید و نخبگان جامعه دانشگاه هم خود به این مساله معترفند. فتح‌الله مضطرزاده، عضو پیوسته فرهنگستان علوم و استاد دانشکده مهندسی پزشکی دانشگاه صنعتی امیرکبیر در این باره به «ایسنا» گفته است: «در مقابل بزرگترین دانشگاه کشور شرکت‌هایی تشکیل شده که علناً پایان‌نامه‌های از کارشناسی تا دکتری و همچنین مقاله می‌فروشند و به گفته روسای یکی از دانشگاه‌های بزرگ کشور ۷۰ درصد دانشجویان تقلب علمی می‌کنند». 

داود حسینی‌هاشم‌زاده مدرس دانشگاه و پژوهشگر فساد دانشگاهی در گفت‌وگو با «ایسکانیوز»، آنچه ساینس و نیچر منتشر می‌کنند را تنها نوک کوه یخ فساد دانشگاهی در ایران می‌داند و می‌گوید: «تمثیل کوه یخ برای فساد به کار می‌رود که تنها یک پنجم آن دیده می‌شود و مابقی زیر آب است». 

آبروی جامعه علمی ایران

صالحی در گفت‌وگوی خود با «ایسکانیوز» به این موضوع اشاره کرده است که «درست نیست با موج مشکوک خارجی که دنبال بی‌آبرو کردن ایران است، هم‌صدا شویم». روشن است که موضوع تقلب علمی مخصوص ایران نیست. در دنیا نیز این روند وجود دارد و با تخلفات علمی مواجه هستند؛ چنانچه نیچر نیز گزارش اخیر خود را درباره تقلب‌های علمی کشور چین منتشر کرده است. موضوع اصلی اینجاست که ما برای حل این معضل ابتدا باید خود آن را قبول کنیم و این را هم بپذیریم که مجلاتی مثل نیچر و الزویر از معتبرترن مجلات علمی در جهان به حساب می‌آیند و گزارش‌های آنها بر نگاه جامعه علمی دنیا به کشور ما تاثیرگذار است. 

حسینی‌هاشم‌زاده در این‌باره  به «ایسکانیوز» گفت:  «تقلب علمی، حیثیت و تلاش کنشگران جامعه علمی ایران را زیر سوال می‌برد. افرادی در دانشگاه‌های ایران هستند که تلاش می‌کنند با سلامت کار کنند و تولیدات علمی سالمی داشته باشند که به مسائل مبتلابه کشور بپردازد و مسئله‌ای از مسائل کشور را حل کند». 

طبق آمارهای موسسات بین‌اللملی مانند «پایگاه بین‌المللی اسکوپوس» ایران در سال‌های اخبر همواره بین 25 کشور برتر دنیا به لحاظ رشد علمی بوده است و در سال 2019 با نرخ رشد 10.4 در رتبه دوم دنیا قرار گرفته است. به خاطر همین جایگاه و تلاشی که محققان و دانشمندان کشور انجام می‌دهند و اهمیت آبروی جامعه علمی ایران، گزارش‌هایی مانند آنچه نیچر ارائه کرده است؛ نباید نادیده گرفته شود.

قانون مقابله با تقلب علمی

سوابق بدی از تقلب‌های علمی صورت گرفته توسط برخی محققان کشور ما وجود دارد و تکرار نام ایران در گزارش‌های مربوط به تقلب علمی می‌تواند باعث تقویت نگاه منفی به جامعه علمی کشور شود. در سالیان گذشته گزارش‌های متعددی از تقلب برخی پژوهشگران ایرانی منتشر شده است اما یکی از بدترین آنها مربوط به آبان سال 95 است که از آن می‌توان به عنوان یک رسوایی یاد کرد. در این سال ناشر مجلات نیچر ۵۸ مقاله دانشمندان ایرانی را به خاطر جعل علمی و دستکاری توسط نویسندگان تعلیق کرد. 

بعد از ارائه این گزارش وحید احمدی معاون وقت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری با تایید این گزارش گفت: «دست‌اندرکاران اصلی در زمینه تولید 58 مقاله رد شده از سوی نیچر شناسایی شده‌اند. بررسی ما نشان می‌دهد که 398 نفر از دانشگاه‌های وابسته به وزارت علوم و بهداشت و دانشگاه آزاد در تولید این تعداد مقاله نقش داشته‌اند». احمدی بعدها از برخورد با افراد خاطی درگیر با این پرونده خبر داد اما اینکه سطح برخوردها چگونه بود؛ هیچوقت مشخص نشد.

در همان سال 95، لایحه‌ای برای مقابله با تقلب علمی توسط وزارت علوم به مجلس رفته بود. در سال 96 قانون پیشگیری و مقابله با تقلب در آثار علمی تصویب و به دولت ابلاغ شد. طبق ماده‌ واحده این قانون تهیه، عرضه و یا واگذاری آثاری از قبیل رساله، پایان‌نامه، مقاله، طرح پژوهشی، کتاب، گزارش یا سایر آثار مکتوب و یا ضبط‌شده پژوهشی ـ علمی و یا هنری اعم از الکترونیکی و غیرالکترونیکی توسط هر شخص حقیقی یا حقوقی به قصد انتفاع و به‌عنوان حرفه یا شغل ـ با هدف ارائه کل اثر و یا بخشی از آن توسط دیگری به‌عنوان اثر خود، جرم بوده و مرتکب یا مرتکبان علاوه بر واریز وجوه دریافتی به خزانه دولت مشمول مجازات می‌شوند.

در این قانون مجازات‌های متفاوتی از جمله جزای نقدی و محرومیت از حقوق اجتماعی در نظر گرفته شده است. این قانون خوبی است که می‌تواند از تقلب‌های علمی جلوگیری کند؛ البته به شرطی که مثل بسیاری از قوانین خوب دیگر به خاطر برخی مصلحت‌ها و رابطه‌ها در اجرای آن کوتاهی نشود. چنانچه می‌بینیم بعد از 4 سال از تصویب این قانون هیچ تغییری در آنچه ما به عنوان پایان‌نامه فروشی و مقاله فروشی نام می‌بریم و مجله نیچر آن را کارخانه‌های مقاله‌سازی، ایجاد نشده است. 

البته برخی از اساتید برجسته کشور مانند هاشم رفیعی‌تبار که پایه‌گذار علم و فناوری نانو در ایران است، معتقدند؛ مقابله با این کار نیازمند یک جریان فرهنگی است که در صورت  انتشار مقالات جعلی و قلابی باعث سرشکستی افرادی که در این زمینه فعال هستند شود و آنها باید از نهادهای علمی اخراج شوند. رفیعی‌تبار در گفت‌وگو با «ایسنا» گفته است: «کاهش رتبه برای توبیخ چنین افرادی کافی نیست و چنین کسانی نباید جایگاهی در دانشگاه‌های کشور داشته باشند. من نمی‌توانم تصور ‌کنم که فردی؛ استاد یا استادیار باشد و با دانشجوی دکتری خود مقالات دستکاری شده و قلابی تهیه کند و همچنان در دانشگاه خود از مقام و موقعیت برخوردار باشد».

چرا جعل و تقلب؟

یک سوال مهم اینجا مطرح است؛ انگیزه کسانی که به هر نحو دست به تقلب علمی می‌زنند چیست؟ پاسخ به این سوال جوابی ریشه‌ای به این سوال می‌دهد که چرا جعل و تقلب علمی صورت می‌گیرد. در بخشی از گزارش مورد بحث نیچر آمده است: « پزشکان در چین یک بازار هدف خاص هستند، زیرا آنها معمولاً برای به دست آوردن ترفیع نیاز به انتشار مقالات تحقیقاتی دارند، اما آنچنان در بیمارستان‌ها مشغول کار هستند که ممکن است وقت انجام این کار را نداشته باشند. در ماه اوت گذشته، مرجع بهداشت شهرداری پکن سیاستی را وضع و اعلام کرد که طبق آن پزشکی که دوران رزیدنتی را پشت سر گذاشته و می‌خواهد به عنوان متخصص ارتقا یابد، باید حداقل دو مقاله در نقش نویسنده اصلی در مجلات علمی حرفه‌ای و سه مقاله در نقش نویسنده اصلی برای تبدیل شدن به یک پزشک ارشد داشته باشد».

توجه به کمی‌گرایی و مقاله محوری برای رشد و ارتقای اساتید به جای توجه به نوآوری و انجام کارهای فناورانه برای حل مسائل و مشکلات کشور، همان چیزی است که باعث انگیزه افراد برای جعل و تقلب علمی می‌شود. واقعیت این است که هر 2 دسته؛ سفارش‌دهندگان و سفارش‌گیرندگان از افراد دانشگاهی هستند. سفارش‌دهندگان عموما برای رشد و ارتقای کاری خود به دنبال این کار هستند و بسیاری از سفارش‌گیرندگان هم خود از نخبگان دانشگاهی و یا دانشجویان دکتری هستند که به خاطر نداشتن شغل و درآمد وارد این کار شده‌اند.

مهدی گلشنی عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی هم معتقد است که دست عوامل بیگانه در کار است تا ما به جای پرداختن به علم واقعی، «مشق‌نویس» باشیم و علم خود را از جاهای دیگر بگیریم. گلشنی در گفت‌وگوی خود با «ایسنا» به این موضوع اشاره کرده که سرقت علمی موجب عقب نگه‌داشتن علم در کشور می‌شود و گفته است: «ما اعتراضات شدید خود را در جلسات شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه کردیم و دائماً به ما گفته شد که این وضعیت درست می‌شود ولی نه تنها تاکنون هیچ اقدامی در این زمینه صورت نگرفته بلکه عده‌ای هم که مخترعان خوبی هستند و دستاوردهای فناورانه خوبی را عرضه کرده‌اند ولی مقاله‌ای منتشر نکردند، ارتقا شغلی نیافتند».

مقصر کیست؟

گزارش اخیر «نیچر» به نقل از  یک محقق چینی که در دانشگاه هیروشیما در ژاپن کار می‌کند، نوشته است: «این واقعیت که مردم از کارخانه‌های مقاله‌سازی استفاده می‌کنند بر اعتبار چین تأثیر می‌گذارد. شیوع مقالات مشکل‌دار برخی از سردبیران مجلات علمی را به تردید در ارسال مطالب از جانب محققان چینی سوق داده است. افزایش روزافزون این دست مقالات، باعث خسارت به اعتبار تحقیقات برآمده از چین می‌شود و به طور فزاینده‌ای علوم برآمده از این منطقه را مورد تردید قرار می‌دهد»

«هر چه بیشتر بهتر»؛ این عبارت خلاصه سیاست‌هایی است که برای رشد و ارتقای محققان دانشگاهی در ایران تدوین شده است. از نظر سیستم آموزش عالی در کشور ما استاد دانشگاه هر چه تعداد مقالات بیشتری داشته باشد فرد با سوادتری است؛ اصلا هم مهم نیست که این مقالات و پژوهش‌ها چقدر به درد نیاز کشور بخورد و یا مسائل جامعه را حل کند. آنچه برای چین رخ داده است واقعیت پیش‌روی نظام علمی در کشور ما هم هست. سیستمی که سیاستگذاران آموزش عالی بر کشور حاکم کرده‌اند؛ محققان را به سمت تولید کمی مقاله حتی با تقلب و جعل سوق داده است.

انتهای پیام/