به گزارش گروه فرهنگی ایسکانیوز، یزد از جمله شهرهای کویری، در مرکز ایران است که به عنوان نخستین شهر خشتی جهان به شمار می رود. در این شهر، به دلیل خشکی هوا معماری خانه ها پیرو سبک خاص خودش است. کشاورزی نیز فقط در برخی مناطق و به برخی محصولات اختصاص دارد. با این وجود، باغ های زیبایی از جمله باغ دولت آباد با کوشک زیبای آن در داخل یزد وجود دارند که زیبایی شهر را دوچندان کرده اند.
باغ دولت آباد یکی از جاهای دیدنی شهر یزد است که از میراث جهانی ایران نیز به شمار می‌رود و به‌عنوان یکی از ۹ باغ ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است. این باغ زیبا که در محله چهار منار قرار گرفته است، یکی از قدیمی‌ترین باغ‌های شهر یزد محسوب می‌شود. در ادامه با کجارو همراه باشید تا بیشتر با این باغ و بخش های مختلف آن آشنا شویم.
در اواخر دوره افشاریه، محمد تقی خان بافقی ملقب به خان بزرگ، حکومت یزد را در دست گرفت. او در قرن هجدهم میلادی تصمیم به ایجاد باغی به نام دولت آباد گرفت. این باغ در آن زمان خارج از حصار شهر قرار داشت و سمت شمالی باغ به خیابانی پر از درخت منتهی می شد.
خیابان مذکور به هزار درخت شهرت داشت و با عرضی در حدود ۴ تا ۵ متر و طولی بیش از ۲۰ کیلومتر تا رحیم آباد گسترش می یافت. ضلع شرقی و غربی باغ نیز به ترتیب به خیابانی ۸ کیلومتری و رودخانه ای خشک می رسید.
محمد تقی خان همچنین، قناتی را از قبل در حوالی باغ ایجاد کرده بود که آب آن از ارتفاعات مهریز تامین می شد. او در اواخر زندگی خود، مجموعه باغ، قنات و زمین های حوالی آن را که توسط قنات آبیاری می شدند، وقف چهارده معصوم کرد.
باغ دولت آباد، در دوره های بعد به عنوان محلی برای اقامت حاکمان وقت از جمله شاهرخ میرزا و کریم خان زند کاربرد داشت. این باغ در دوره زندیه اعتبار زیادی کسب کرد و به هشت باغ دولت آباد شهرت یافت. سپس، در دوره قاجار با گسترش شهر، به دروازه چهار منار متصل شد. با این وجود باز هم در خارج از حصار شهر قرار می گرفت.
پس از قاجار باغ دولت آباد تا مدتی متروکه ماند. سپس، در دوره پهلوی با گسترش ساخت و ساز، ساختمان ها اطراف باغ را فرا گرفتند و این باغ تقریبا در بخش مرکزی یزد قرار گرفت. در سال ۱۳۴۸ تا ۱۳۶۴ وزارت فرهنگ و هنر این باغ را از اداره اوقاف اجاره کرد و به دفتر حفاظت آثار باستانی کشور سپرد.
در سال ۱۳۴۸ خورشیدی، عملیات مرمت و بازسازی توسط این دفتر آغاز شد و بخش هایی از آن تعمیر شدند. بازسازی دیگر در فاصله سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۱ خورشیدی انجام شد. با این وجود، رونقی که باغ در دوره افشاریه داشت هیچ وقت به آن بازنگشت.
وسعت باغ دولت آباد
باغ دولت آباد یکی از زیباترین باغ‌های ایران به شمار می‌رود که در وسعتی در حدود ۶/۴ هکتار احداث شده است. در زمان محمدتقی‌خان، باغ از سمت شمال به خیابانی می‌رسید که درختان بسیاری داشت؛ به طوری‌که این درختان، مانع دید از خارج به داخل باغ می‌شدند. به این سبب این خیابان را هزار درخت نیز می‌گفتند که عرض چهار تا پنج متر و طولی بیش از ۲۰ کیلومتر داشت و به‌سمت رحیم آباد می‌رفت. در سمت شرق باغ نیز خیابانی به طول هشت کیلومتر قرار داشت و از سمت غرب باغ به مسیل رودخانه‌ی خشک محدود می‌شد. در این زمان باغ خارج از حصار شهر یزد قرار داشت.
قنات باغ دولت آباد
قنات تاریخی عظیم و مهم دولت آباد دارای قدمتی بیش از دویست سال است که از احداث پنج رشته قنات تشکیل شده است. این قنات نقشی اساسی در موجودیت بخشی به باغ دولت آباد دارد، به طول تقریبی ۶۰ کیلومتر یکی از مهم‌ترین و طولانی‌ترین قنات‌های شهر یزد است. قنات از ارتفاعات مهریز سرچشمه می‌گرفت و پس از مشروب کردن بخشی از اراضی مهریز و به کار انداختن چند آسیاب آبی به یزد می‌رسید و همه باغ دولت آباد را سیراب می‌کرد و پس از آن به طرف اراضی اطراف باغ جاری می‌شد و زمینهای کشاورزی را سیراب می‌کرد.
آنچه این باغ را در میان باغ‌های ایرانی شاخص نشان می‌دهد، بادگیر مرتفع آن است که با بیش از ۳۳/۸ متر بلندترین بادگیر جهان شناخته شده است. از دیگر خصوصیات این بادگیر، هشت‌ضلعی بودن آن است که باعث می‌شود باد در هر جهت بوزد و به‌راحتی و به‌سرعت به قسمت زیرین هدایت شود. از سوی دیگر در زیر این بادگیر حوضی قرار دارد به‌طوری که با وزیدن باد به سطح آب حوض، هوای خنکی را داخل بنا ایجاد می‌کند. دراین ساختمان با تلفیق باد و آب که درحوض‌های داخل ساختمان در جریان است، هوای خنک از زیر بادگیر به قسمت شاه‌نشین و تالارها انتقال پیدا می‌کند. به همین دلیل به این بنا، ساختمان تابستانه نیز گفته می‌شود.
معماری باغ زیبای دولت اباد
هندسه باغ بسیار دقیق بوده و سطح باغ را به دو بخش مستطیلی شکل عمود بر هم (باغ بیرونی و باغ اندرونی) تفکیک کرده است. محور تقارن مستطیل بزرگ‌تر، محور اصلی باغ اندرونی است که آب‌نمای بزرگ باغ به ابعاد ۱۹۴ در ۱۲ متر بر این محور منطبق است. در واقع این محور، همان محوری است که عمارت سردر را به عمارت هشتی متصل می‌کند. معمار باغ با کاشت درخت در دو جانب محور اصلی، علاوه بر این‌که سبب تمرکز دید به سوی عمارت‌های اصلی باغ می‌شود، موجب عدم محدودیت دید از سوی هر یک از عمارات به‌سمت منظره باغ نیز هست و بر اتصال بصری بین دو عمارت تأکید می‌کند. وجود چشم‌انداز اصلی به‌شکل مستقیم و کشیده در محور طولی باغ روبه‌روی کوشک و کاشتن درختان بلند در دو طرف آن نقشی اساسی در ایجاد پرسپکتیوی دارد که باغ را طولانی‌تر نشان می‌دهد. آب‌نما که دقیقاً بر محور تقارن باغ اندرونی منطبق است، سطح باغ را به دو کرت مستطیلی متقارن تقسیم می‌کند. در باغ اندرونی قسمت عمده باغ کرت‌بندی شده است. تناسبات کرت‌بندی‌ها از تناسبات دو باغ مستطیل شکل تبعیت می‌کنند.
محور تقارن مستطیل کوچک‌تر که همان باغ بهشت‌آیین است بر محور اصلی باغ عمود است. مستطیل باغ بهشت آیین توسط یک حوض مستطیلی بزرگ که عمود بر محور تقارن مستطیل است به دو قسمت مربع شکل تقسیم می‌شود که در واقع کرت‌های اصلی باغ بهشت آیین همین مربع‌ها هستند.
تقارن یکی از اصول معماری ایرانی به شمار می‌رود بطوریکه در معماری سنتی ایران در تمامی بناها به اشکال مختلف از آن استفاده شده است. در باغ ایرانی نیز از این اصل بسیار استفاده شده است. کوشک به‌عنوان اصلی‌ترین بنای باغ ایرانی روی محور تقارن باغ قرار می‌گیرد. اوج این تقارن را می‌توان در محور اصلی باغ دید یعنی جایی که حتی گل‌ها و درختان نیز قرینه کاشته می‌شوند. نکته قابل تأمل در هندسه باغ دولت آباد، عدم تطابق محور باغ اندرونی بر محور باغ بیرونی است بطوریکه امتداد محور طولی باغ اندرونی، نسبت به مرکز تقارن باغ بیرونی انحراف دارد. در بررسی علت این مسئله به نظر می‌رسد که با توجه به زمان شکل‌گیری دو باغ که بنا بر منابع تاریخی موجود، هر دو باغ در یک زمان یا با فاصله زمانی اندک از یکدیگر ساخته شده‌اند، این عدم تطابق می‌تواند زمینهای برای گام‌های بعدی تحقیق در زمینه هندسه باغ دولت آباد باشد که مستلزم تحقیقات میدانی و جستجو در منابع تاریخی مرتبط است. البته فرض مطرح‌شده با در نظر گرفتن پلان‌های قدیمی‌تر باغ مطرح می‌شود زیرا در دهه ۱۳۷۰ با ساخت خیابان بزرگی در شمال باغ، قسمت اعظمی از باغ بهشت آیین تخریب گردیده و از زمین آن برای ساخت بلوار استفاده شد.
نظر شما