به گزارش گروه علم و فناوری باشگاه خبرنگاران دانشجویی(ایسکانیوز)؛ مالکیت فکری توصیف گسترده‌ای از مجموعه دارایی‌های نامشهودی است که تحت مالکیت یک شرکت یا فرد قرار دارد و از نظر قانونی محافظت می‌شود. دارایی نامشهود، دارایی غیرفیزیکی است که یک شرکت یا شخص مالک آن است.

مفهوم مالکیت فکری این است که محصولات خاصی از ذهن انسان باید همان حقوق حمایتی را داشته باشند که دارایی‌های فیزیکی دارند. اکثر اقتصادهای توسعه‌یافته تدابیر قانونی کاملی برای حمایت از هر دو نوع مالکیت مشهود و نامشهود دارند.

مالکیت فکری می‌تواند شامل انواع مختلفی از دارایی‌ها مثل علائم تجاری، حق اختراع و حق چاپ باشد و نقض مالکیت فکری زمانی است که شخص ثالثی از دارایی نامشهود فرد یا شرکتی بدون اجازه استفاده کند.

درک مالکیت فکری

شناسایی و حفاظت از مالکیت فکری در شرکت‌ها بسیار حائز اهمیت است، زیرا در اقتصاد دانش‌بنیان امروزی ارزش بالایی دارد. همچنین تولید دارایی نامشهود مستلزم سرمایه‌گذاری سنگین در قدرت مغز و زمان نیروی کار ماهر است.

از این رو، استخراج ارزش از مالکیت فکری و جلوگیری از کسب ارزش از آن توسط دیگران، مسئولیت مهمی برای هر شرکتی است. مالکیت فکری می‌تواند اشکال مختلفی داشته باشد. اما با این حال، با وجودی که این یک دارایی نامشهود است، دارایی معنوی می‌تواند بسیار ارزشمندتر از دارایی‌های فیزیکی یک شرکت باشد. مالکیت فکری یک مزیت رقابتی برای شرکت‌ها محسوب می‌شود و در نتیجه به شدت توسط شرکت‌ها محافظت می‌شود.

انواع مالکیت فکری

مالکیت فکری انواع مختلفی دارد که ۶ تا از رایج‌ترین آنها عبارتند از:

ثبت اختراع

حق اختراع یک حق مالکیت برای یک سرمایه‌گذار است که معمولاً توسط یک سازمان دولتی مانند اداره ثبت اختراع و علائم تجاری آمریکا اعطا می‌شود. حق احتراع به مخترع یک طراحی، فرآیند یا بهبود عملکرد حقوق انحصاری اعطا می‌کند. اختراعاتی مانند ماشین و نرم‌افزار حق ثبت یا پتنت دارند. برای مثال، پتنت کامپیوتر شخصی استیو جابز و سه همکار دیگرش در سال ۱۹۸۰ در Apple Inc ثبت شده است.

حق چاپ

حق چاپ به نویسندگان و تولید کنندگان محتوای اصلی حق انحصاری می‌دهد که شامل کپی یا تکثیر آن محتوا می‌شود. نویسندگان کتاب و هنرمندان موسیقی دارای حق چاپ آثارشان هستند. حق نشر همچنین بیان می‌کند که پدیدآورندگان اصلی می‌توانند از طریق توافقنامه‌ای، مجوز استفاده از اثر را به فرد دیگری منتقل کنند.

علائم تجاری

علامت تجاری نماد، عبارت یا نشانی است که قابل تشخیص و نشان‌دهنده محصولی است که به طور قانونی آن را از سایر محصولات جدا می‌کند. علامت تجاری منحصرا به یک شرکت اختصاص داده شده است، به این معنی که شرکت مالک علامت تجاری است تا دیگران نتوانند از آن استفاده یا کپی کنند. علامت تجاری اغلب با برند یک شرکت مرتبط است. برای مثال، آرم و نام تجاری «Coca-Cola» متعلق به شرکت کوکاکولا است.

حق امتیاز

فرنچایز مجوزی است که یک شرکت، فرد یا طرفی – به نام فرنچایز – خریداری می‌کند تا بتواند از نام، علامت تجاری، دانش اختصاصی و فرآیندهای یک شرکت –فرانچایز دهنده- استفاده کند.

فرنچایز معمولا یک صاحب کسب‌وکار کوچک یا کارآفرینی است که فروشگاه یا امتیاز را اداره می‌کند. مجوز به صاحب امتیاز اجازه می‌دهد تا محصولی را بفروشد یا خدماتی را تحت نام شرکت اصلی ارائه دهد. در ازای آن، حق امتیاز راه‌اندازی و هزینه‌های مستمر مجوز توسط فرنچایز به فرنچایز دهنده پرداخت می‌شود.

اسرار تجاری

اسرار تجاری فرآیند یا رویه‌ شرکتی است که عمومی نیست و برای شرکت یا دارنده راز تجاری منفعت یا مزیت اقتصادی ایجاد می‌کند. اسرار تجاری باید به طور فعال توسط شرکت محافظت شود. این اطلاعات معمولا نتیجه تحقیق و توسعه یک شرکت است و به همین دلیل است که برخی از کارفرمایان به امضای قراردادهای عدم افشا نیاز دارند.

نمونه‌هایی از اسرار تجاری طرح، الگو، دستور غذا، فرمول یا فرآیند اختصاصی است. اسرار تجاری برای ایجاد یک مدل کسب‌وکار استفاده می‌شود که با ایجاد مزیت رقابتی، پیشنهادات شرکت را به مشتریانش متمایز می‌کند.

دارایی‌های دیجیتال

دارایی‌های دیجیتال به طور فزاینده‌ای به عنوان مالکیت فکری شناخته می‌شود. دارایی‌های دیجتال شامل کد یا الگوریتم‌های نرم‌افزار اختصاصی و محتوای دیجیتال آنلاین می‌شود.

انواع دیگر مالکیت فکری

مالکیت‌های فکری دیگری نیز وجود دارند که از اهمیت کمتری برخوردارند، ولی به نظر می‌رسد که با پیشرفت فناوری و ابزارهای اطلاعاتی و ارتباطاتی به مرور زمان اهمیت بیشتری پیدا کنند. یا در برخی کشورها اهمیت بیشتری دارند.

مثلا انواع مالکیت فکری در کشوری مانند هند به غیر از قوانین مربوط به کپی‌رایت، علائم تجاری و حق اختراع چهار نوع مالکیت فکری دیگر دارند که عبارتند از:

قانون نشان‌های جغرافیایی کالا

بسیاری از کالاها در هند به دلیل محل مبدأ خود بسیار محبوب هستند. به عنوان مثال، «چای دارجلینگ» به دلیل عوامل بسیاری از جمله مجموعه مهارت‌های کشاورزان چای دارجلینگ و آب و هوای حاکم در آن منطقه منحصر به‌فرد و محبوب است. نمونه‌های دیگر از این قبیل محصولاتی است که دارای محل مبدا هستند؛ مثل برنج باسماتی.

«نشان جغرافیایی» نمادی تعریف می‌شود که کالاهای کشاورزی، کالاهای طبیعی یا کالاهای تولیدی به‌عنوان مبدا یا تولید شده در قلمرو کشور، یا منطقه یا محلی در آن قلمرو، که در آن کیفیت، شهرت معینی وجود دارد، مشخص می‌کند. یا سایر خصوصیات این گونه کالاها اساسا منتسب به منشاء جغرافیایی آن است. همانطور که گفته شد، این قانون فقط کالاهایی مانند کالاهای کشاورزی، مواد غذایی، کالاهای صنایع دستی، کالاهای تولیدی و کالاهای طبیعی را پوشش می‌دهد. این نشان جغرافیایی به مدت ۱۰ سال و با امکان تمدید آن اعطا می‌شود.

قانون حمایت از گونه‌های گیاهی و حقوق کشاورز

هدف از قانون حفاظت از گونه‌های گیاهی و قانون حق کشاورز -که سال 2007 در هند تصویب شده- به رسمیت شناختن حقوق کشاورزان هندی و حمایت از گونه‌های گیاهی به منظور تشویق رشد و توسعه گونه‌های گیاهی بیشتر است. در سال 1994، هند عضو موافقتنامه حقوق مالکیت فکری جنبه تجاری (TRIPS) شد که بر اساس آن همه اعضا موظفند گونه‌های گیاهی را تطبیق دهند و از آن حمایت کنند. کلیه ارقام گیاهی که ثبت و حمایت شده‌اند در فهرست ملی ارقام گیاهی ثبت و ثبت می‌شوند.

قانون گونه‌های گیاهی به هر پرورش‌دهنده، کشاورز و هر شخصی که مجاز است، اجازه می‌دهد تا برای ثبت گونه جدید گیاهی اقدام کند. یک گونه گیاهی جدید در صورتی قابل ثبت است که شرایط «تازه، متمایز بودن، یکنواختی و پایداری» را داشته باشد. «پایداری» گونه گیاهی به این معنی که باید ویژگی‌های اساسی آن پس از تکثیر مکرر بدون تغییر باقی بماند. اعتبار ثبت حمایت از یک رقم گیاهی در مورد درختان و انگور به مدت ۹ سال و در مورد محصولات زراعی به مدت ۶ سال با امکان تمدید است.

قانون طراحی مدار مجتع نیمه‌هادی

مدار مجتمع نیمه‌هادی محصولی دارای ترانزیستور و سایر عناصر مداری است که به طور جدانشدنی روی یک ماده نیمه‌هادی یا یک ماده عایق یا در داخل مواد نیمه‌هادی قرار می‌گیرند و برای انجام یک عملکرد مدار الکترونیک طراحی می‌شوند. بر اساس قانون طراحی مدار مجتمع نیمه‌هادی، تمام طرح‌های پیکربندی یک مدار که ثبت می‌شوند باید منحصر به‌فرد باشد. مدت زمان این مالکیت فکری ۱۰ سال است.

مدت حفاظت از یک مالکیت فکری در آمریکا

در جدول زیر می‌توانید انواع مالکیت‌های فکری و مدت زمان آن را در آمریکا مشاهده کنید:

نقض مالکیت فکری

با مالکیت فکری، حقوق خاصی تعلق می‌گیرد که به عنوان حقوق مالکیت فکری شناخته می‌شود و زمانی که توسط افراد دیگر -بدون داشتن مجوز- مورد استفاده قرار می‌گیرد، این قانون نقض می‌شود. حقوق مالکیت فکری به مالکان این توانایی را می‌دهد که دیگران را از بازآفرینی، تقلید و بهره‌برداری از کارشان منع کنند.

- نقض حق ثبت اختراع زمانی رخ می‌دهد که یک حق اختراع تحت حمایت قانونی توسط شخص یا شرکت دیگری بدون اجازه استفاده شود. اختراعات ثبت شده قبل از هشتم ژوئن 1995 حدود 17 سال اعتبار دارند، در حالی که اختراعات ثبت شده پس از این تاریخ، 20 سال اعتبار دارند.

- نقض حق چاپ یا کپی‌رایت زمانی رخ می‌دهد که شخص یا شرکت غیرمجاز، تمام یا بخشی از یک اثر اصلی، مانند یک اثر هنری، موسیقی یا یک رمان را بازسازی کند. در واقع، لازم نیست که کپی دقیق و کاملی از محتوای اصلی باشد تا نقض به شمار بیاید. حتی کپی کردن از بخشی از اثر اصلی، یک تخلف به شمار می‌آید.

- به طور مشابه، نقض علامت تجاری زمانی رخ می‌دهد که یک شخص غیرمجاز از یک علامت تجاری دارای مجوز یا علامتی شبیه به علامت تجاری مجاز استفاده کند. به عنوان مثال، یک رقیب ممکن است از علامتی مشابه علامت رقیب خود برای ایجاد اختلال در تجارت و جذب مشتری رقیب استفاده کند. همچنین، کسب‌وکارها در صنایع غیرمرتبط ممکن است از علامت‌های یکسان یا مشابه استفاده کننده تا روی سرمایه‌گذاران تاثیر بگذارند.

- اسرار تجاری اغلب توسط قراردادهای عدم افشا محافظت می‌شوند. هنگامی که یکی از طرفین قرارداد تمام یا قسمتی از یک اسرار تجاری را برای اشخاص غیر ذینفع فاش کند، در واقع قرارداد و راز تجاری را نقض کرده است.

کدام کشورها بهترین قوانین مالکیت فکری را دارند؟

تصویر زیر نقشه‌ای از وضعیت کشورها از نظر حقوق مالکیت فکری را در سال 2022 نشان می‌دهد. هر چقدر رنگ آبی روشن‌تر باشد، امتیاز آن کشور در این زمینه بیشتر است، در حالی که رنگ آبی تیزه امتیاز بدتری در شاخص دارد.

پنج کشور بهترین قوانین مالکیت فکری را در جهان دارند:

نروژ

فنلاند

دانمارک

استرالیا

سوئد

نروژ و فنلاند ۱۰۰ امتیاز از ۱۰۰ امتیاز کل را به خود اختصاص داده‌اند. آمریکا با امتیاز ۹۶ در رتبه یازدهم قرار دارد. آمریکا از نظر حمایت از حقوق مالکیت معنوی و فنلاند از نظر حقوق مالکیت فیزیکی در جهان پیشتازند.           

گفتنی است که ایران در رده ۱۵۹ از میان ۱۷۵ کشور جهان قرار گرفته و امتیازش ۲۷ است.

بدترین کشورها از نظر قوانین مالکیت فکری

همانطور که در نمودار زیر می‌بینید، کشورهایی که از نظر شاخص‌های مالکیت فکری کمترین امتیاز را گرفته‌اند، در انتهای جدول آمده‌اند.

کنگو، بولیوی، اریتره، جمهوری آفریقای مرکزی و ونزوئلا در انتهای جدول دیده می‌شوند. ونزوئلا امتیاز صفر را دارد.

تغییر رویکرد چین

بررسی عملکرد چین در زمینه حمایت از حقوق مالکیت فکری نشان می‌دهد که این امر باعث بهبود محیط تجاری مناسب شده است. رئیس جمهور چین اخیراً بر تقویت حقوق مالکیت معنوی در چین تاکید کرده است. او آماده همکاری با سایر کشورها برای ایجاد یک محیط باز، عادلانه، عادلانه و بدون تبعیض برای پیشرفت علمی و فناوری است. در چند سال گذشته، چین قوانین مالکیت فکری از جمله قوانین ثبت اختراع، کپی‌رایت، علائم تجاری و قوانین ضد انحصار را اصلاح کرده و پیشرفت قابل توجهی در بهبود این قوانین داشته است.

مزایای حقوق مالکیت فکری

وظیفه اصلی حقوق مالکیت فکری حفاظت و تحریک توسعه و توزیع محصولات جدید و ارائه خدمات جدید بر اساس ایجاد و بهره‌برداری از اختراعات، علائم تجاری، طرح‌ها، محتوای خلاقانه یا سایر دارایی‌های نامشهود است. این امر به ویژه برای استارتاپ‌ها و شرکت‌های کوچک و متوسط مهم است، زیرا این قوانین ابزارهای قدرتمندی برای رقابت با شرکت‌های فعلی یا بزرگ‌تر در اختیار آنها قرار می‌دهد.

مزایای این قوانین عبارتند از:

ایجاد درآمدهای غیرمستقیم

زمانی که یک شرکت از محصولات یا فرآیندهای خود با مالکیت فکری محافظت می‌کند، نه تنها از طریق بازاریابی مستقیم، بلکه از طریق صدور مجوز به اشخاص ثالث، در ازای دریافت هزینه یا حق امتیاز درآمد کسب کند. این درآمدهای غیرمستقیم اضافی گاهی از سودهای ناشی از بهره‌برداری مستقیم فراتر می‌رود، به ویژه که نیازی به ظرفیت‌های تولید داخلی اضافی ندارند.

بنابراین چنین رویکردی به ویژه برای بنگاه‌های کوچک و متوسط مرتبط باشد. همچنین برای دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی دولتی که معمولا خود امکانات تولید لازم را ندارند نیز مهم است.

ترویج فرهنگ

در بخش‌های خلاق، مانند صنعت انتشارات، موسیقی یا فیلم، کپی‌رایت به نویسندگان، اجراکنندگان، تهیه‌کنندگان و سایر پدیدآورندگان این امکان را می‌دهد که در ازای خلاقیت‌ها و فعالیت‌های خود پاداش اقتصادی دریافت کنند. این عامل در نهایت می‌تواند میراث فرهنگی را غنی کند و تنوع فرهنگی را افزایش‌دهد.

انتشار اطلاعات فنی

حتی در مواردی که یک شرکت، دانشگاه یا موسسه تحقیقاتی قصد بهره‌برداری از اختراعات ثبت شده خود را ندارد، هر یک از اعضای جامعه، از جمله محققان، همچنان می‌توانند از اطلاعات ثبت اختراع استفاده کنند.

پتنت‌ها پربارترین و به‌روزترین منبع اطلاعات فناورانه هستند و حاوی اطلاعات فنی دقیقی هستند که اغلب در هیچ جای دیگری یافت نمی‌شوند. تخمین زده می شود که تا 80 درصد دانش فنی فعلی را فقط در اسناد ثبت اختراع می‌توان یافت.

تسهیل انتقال فناوری

اختراعات اغلب تنها ابزاری مناسب برای محافظت از یک اختراع نیستند، بلکه به روشی بسیار دقیق فناوری‌هایی را که موضوع انتقال فناوری و قراردادهای مشابه (مجوز و واگذاری) هستند، توصیف می‌کند. اختراعات گاهی اوقات به عنوان «ارز» اقتصاد دانش‌محور در نظر گرفته می‌شوند.

منبع‌باز هم به مالکیت فکری متکی است

مکانیسم‌های منبع‌باز در بخش‌هایی مانند نرم افزار (مانند مجوزهای عمومی عمومی یا GPL) محبوب هستند. در حالی که تصور رایج این است که چنین مکانیسم‌هایی با فقدان هرگونه حفاظت از مالکیت فکری مشخص می‌شوند، این مکانیسم کاملا متکی به قوانین مالکیت فکری است. زیرا معمولاً یک مجوز حق چاپ است که تا زمانی که شرایط خاصی رعایت شود معتبر باقی می‌ماند. انعطاف‌پذیری‌هایی که دارنده مجوز از آن برخوردار است، باید به کاربران بعدی منتقل شود، حتی در مواردی که نرم‌افزار اصلاح شده است.

وثیقه برای تامین مالی

حفاظت از مالکیت فکری به عنوان دارایی‌های نامشهود اغلب نقش مهمی را برای استارتاپ‌ها و شرکت‌های کوچک و بزرگ ایفا می‌کند تا بتوانند اشخاص ثالث را برای تامین مالی -مانند سرمایه‌گذاری یا اعطای وام- مجاب کنند. در واقع یک حق اختراع به عنوان یک دارایی نامشهود قابل ارزشگذاری است.

ارائه ضمانت‌های مربوط به کیفیت و ایمنی محصولات

اعمال حقوق مالکیت فکری برای علائم تجاری صنایعی چون قطعات یدکی خودرو، اسباب‌بازی و محصولات دارویی، باعث عدم ورود محصولات تقلبی با استانداردهای ایمنی پایین می‌شود و تضمین می‌کند که مصرف‌کنندگان می توانند به کیفیت و ایمنی محصولات اصیل ساخته شده توسط سازنده اصلی اعتماد کنند.