گروه دانشگاه ایسکانیوز، پیشرفت جوامع بشری در گرو رشد و تکامل آحاد جامعه است. بدیهی است که زنان به عنوان نیمی از جمعیت انسانی در این فرایند از جایگاه ویژه ای برخوردارند. برای رسیدن به توسعه پایدار و تحقق عدالت اجتماعی در هر جامعه، لازم است که زنان را به عنوان نیروهای فعال و سازنده مورد توجه قرار داده و زمینه حضور بیشتر آنان را در زمینه های سیاسی، اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی مهیا کرد.

بیشتر بخوانید:

اهمیت زبان فارسی در حفظ هویت ایرانی

در جامعه ای که مردان سالیان طولانی از موقعیت برتری برخوردار و تبعیض اشکاری بین زن و مرد وجود داشت زنان از نظر فکری و فرهنگی به مراتب از مردان پایین تر بودند و نیروی بزرگی باید مصروف رفع تبعیض و ارتقا موقعیت اجتماعی زنان می شد. پیامبراکرم(ص) با اهمیت دادن به زنان در خانواده و جامعه سعی در تغییر نگرشهای اجتماعی نسبت به آنان کرد. چنانچه از طریق مشارکت بیشتر در عرصه جامعه و آموزش زنان سبب تعدیل موقعیت اجتماعی آنها شد.

رفتار پیامبر اکرم(ص) با زنان

رفتار پیامبر با زنان در خانواده و جامعه می تواند منعکس کننده دیدگاه‌های واقعی اسلام درباره زن باشد. خصوصا اگربتوان شرایط اسف بار دوره جاهلیت و رفتار تحقیرامیز مردان را با آنان همچنان در خاطر نگهداشته و به مقایسه آن باروزگار پیامبر پرداخت. دربررسی کتب سیره وحدیث که بازگوکننده کردار وگفتار رسول خدا(ص) هستند می توان دریافت که رفتار وی بازنان همواره باتکریم، احترام ورعایت حقوق آنان بوده است. چنانکه زنان نیز اسلام را پناهگاهی مطمئن یافته و در بیشتر حوادث و جریانات تاریخ اسلام نقش مفید و موثری ایفا کردند. نام زنان مسلمان را در میان اسامی سابقون در اسلام، هجرت وبیعت با پیامبر می توان یافت. چنانکه در جنگها نیز مشارکت جسته و زنی چون نسیبه جهت حفط جان پیامبر از ضربات شمشیر نهراسید.

پیامبر و زنان در خانواده

رفتار پیامبر با زنان مبتنی بر اصول اخلاقی اسلام بود. توجه خاص نسبت به زنان، رسیدگی به مشکلات آنان، تشویق به علم اندوزی و مشارکت زنان در تصمیم گیریهای مهم اجتماعی همراه بارحمت و مدارا از نکات برجسته اخلاقی پیامبر شمرده می شود. محبت و احترام پیامبر به همسرش خدیحه باتوجه به شرایط فرهنگی ان دوره قابل توجه است. وی در حیات خدیجه او را گرامی داشته و پس از وفاتش از او به نیکی و بزرگی یاد می کرد و همواره قدرشناس زحمات و مرارتهای او در راه خدا بود. از عایشه نقل شده است که وی به دوستان خدیجه نیز احترام می گذاشت و برایشان هدایایی می فرستاد و می گفت :من دوستان خدیجه رانیز دوست دارم.

با وجود تعدد زوجات، رفتارعادلانه همراه با عطوفت پیامبر نسبت به همسرانش جالب توجه است. وی با آنان مشورت می کرد و به نظراتشان توجه می نمود تا آنجا که بعضی از آنان با وی به مناقشه برمی خاستند و پیامبربا آنان مدارا می کرد. رسول خدا به زنان خویش اختیار عمل می داد و امری را برآنان تحمیل نمی‌کرد. چنانکه به صفیه که یهودی بود گفت اگربخواهی به دین خودباشی من تو را مجبور به مسلمانی نمی کنم. همچنین می توان رفتار توام با مهربانی، گذشت و آرامش او را در ماجرای افک با عایشه در موقعیت بسیار دشواری که درآن واقع شده بود، ازنمونه های رفتارمحترمانه و بزرگوارانه او با همسرش دانست. پس ازرواج شایعه و اتهامی که به عایشه زده شد، پیامبر (ص) سعی کرد تا او مطلع نگردد و آرامشش را از دست ندهد. پس ازآنکه عایشه تصادفا از یک کنیز ماجرا را شنید، از پیامبر اجازه خواست که به دلیل بیماری نزد والدینش برود. در طول اقامت وی درخانه پدرش تا نزول وحی وبرائت وی، پیامبر(ص) هرروز به او سر می زد و حال او را می پرسید.

پیامبر به ارتقائ سطح فکری و توانائیهای اجتماعی زنان و دخترانش نیز توجه داشت. چنانکه دخترش فاطمه و همسران او درزمان حیات و پس از وفات آن حضرت پاسخگوی سوالات دینی مردم بودند. خانه هریک ازایشان به منزله مدرسه ای بود که طالبان دانش وحدیث در آن اجتماع می کردند و به فراگیری احکام شریعت می پرداختند.

رفتار پیامبر(ص) با زنان در جامعه

پیامبراکرم همواره با زنان در جامعه اسلامی با نیکی و بزرگواری رفتار می کرد و در مسائل مهم سیاسی و اجتماعی از آنان درخواست مشارکت و فعالیت می‌کرد. بارزترین جلوه مشارکت سیاسی در جامعه نوپای اسلامی بیعت باحکومت بود. در عقبه دوم که درسال سیزدهم بعثت پس از مراسم حج روی داد هفتاد و سه مرد و دو زن از مردم یثرب با پیامبر بیعت کردند. این دو زن نسیبه و سلمی بنت قیس بودند. چنانکه در هجرت به مدینه نیز مردان و زنان مسلمان با او بیعت کردند و در فتح مکه پیامبر از زنان خواست تا با او بیعت کنند.

پس از هجرت پیامبر به مدینه، با وجود سختگیریهای قریش و خطرات فراوانی که مهاجرین به مدینه را تهدید می کرد زنان مسلمان موانع را زیر پاگداشته و به سوی مدینه رهسپار شدند. در فهرست اولین مهاجران به مدینه ده زن حضور دارند که ام سلمه، زینب بنت جحش، جذامه، امنه و حمنه ازآن جمله اند. پیامبربه تلاش زنان ارج می نهاد و از آنان در مقابل دشمنان حمایت می کرد.

مشارکت زنان نه تنها در جریانات سیاسی اجتماعی بلکه در میادین جنگ هم صورت پدیرفت. آنان داوطلبانه در غزوات شرکت کرده و سهم مهمی در کسب پیروزیهای مسلمانان داشتند. زنان مسلمان مردان را تشویق به پایداری می کردند و خود در تحمل مصائب صبور بودند. چنانکه درارائه خدمات به سپاهیان و رسیدگی به مجروحین نیز کوششهای فراوانی کردند. نسیبه و حمنه بنت جحش زخم مجروحین را مداوا می کردند. در جنگ خندق خیمه زنی به نام رفیده محل بستری شدن و درمان مجروحان بود. زنان در صورت نیاز و احتمال وقوع شکست مسلمانان خود شمشیر برگرفته و می جنگیدند. نسیبه در جنگ احد و ام سلیم درجنگ حنین در مقابل دشمن شمشیر می زدند. پیامبر از زحمات زنان در جنگها قدردانی کرده به آنان هدایایی می داد و برایشان دعا می کرد. پس از شکست در جنگ احد، هنگامی که پیامبر به مدینه برگشت قبل از اینکه به خانه رود عبدالله بن کعب را فرستاد تا او را از احوال نسیبه مطلع کند.

در عهد پیامبر زنان به آسانی درجامعه رفت وآمد می کردند، در مسجد که مرکز فعالیتهای سیاسی مذهبی بود حاضر و ازمسائل روز مطلع میشدند. پیامبربا دقت و سعه صدر به پرسش‌های زنان پاسخ می داد وبه مشکلات انان رسیدگی می کرد. عدی بن حاتم درمسجد مدینه با پیامبر دیدار کرد سپس همراه وی به سوی خانه اش روان شد. دربین راه پیرزنی ناتوان راه را بر پیامبر بست و پرسش اغاز کرد. رسول خدا مدتی دراز ایستاد و با او گفتگو کرد. در مراجعات روزانه ای که مردم برای حل مشکلاتشان به مسجد داشتند زنان به راحتی با پیامبر سخن می گفتند و اطمینان داشتند که وی بی هیچ تبعیض وتفاوتی به نظراتشان توجه کرده و به مسائل انها رسیدگی می کند. زنی به نام قیله به پیامبر دادخواستی عرضه کرد و خواستار بازگشت دخترانش بود که پس ازمرگ پدر توسط عمویشان از مادر جدا شده بودند. پیامبر علاوه بر رفع این مشکل، دستور داد که برپوستی نوشتند کسی در حق قیله و دخترانش ستم نکند وبه اکراه انان را به همسری وادارنکند، مسلمانان انان را یاری دهند و انان هم نیکی کنند و بدی ننمایند. پیامبر در رسیدگی به شکایات دختران از والدینشان درمسئله ازدواج نیز ازآنان حمایت کرده، مانع از ازدواج اجباری می شد و به نظر دختران اهمیت می داد. خذام پدرخنسا او را با اجباربه ازدواج مردی دراورد. خنسا نزد پیامبر شکایت کرد. رسول خدا ازدواج آن دو را به هم زد و به خنسا اجازه داد تا با کسی که دوست دارد ازدواج کند و او با ابولبابه ازدواج کرد.

درچنین فضای آزاد وامنی که پیامبر در جامعه برای زنان ایجاد کرده بود انان در بیشتر زمینه های سیاسی، اجتماعی و علمی فعالیتی سازنده را آغاز کردندکه در مقایسه با دوره جاهلیت و حتی موقعیت زنان در جهان ان روز شگفت انگیز می نماید. اسلام دانش اندوزی را حقی عمومی و فراگیر می داند به همین سبب زن ومرد راملزم به یادگیری از گهواره تاگور می کند. درحقیقت این فراخوان بی قید وشرط برای کسب علم، جامعه نوپای اسلامی رابه تحرک وا داشت و زمینه شکوفایی علوم درتمدن اسلامی را مهیا ساخت. پیامبر در مسجد حضور می یافت و به پرسشهای مسلمانان پاسخ می گفت. این جلسات عمومی بود اما زنان درخواست کردند تا مجلسی اختصاصی با وی داشته باشند. وی با این پیشنهاد موافقت کرده و روزی را معین کرد تا در آن به وعظ و ارشاد زنان بپردازد.

باتوجه به رفع موانع ومشکلات حضورزنان درجامعه، اشتغال زنان در عهد پیامبر رواج داشت وآنان در بیشتر شغلهای رایج آن دوره حضورداشتند. زنی به نام زینب به طبابت درقبیله بنی داوود مشغول بود. زینب بنت جحش به صنایع دستی وقیله به تجارت اشتغال داشت.

زن در حدیث پیامبر(ص)

از دیدگاه پیامبر یکی ازملاکهای برتری دربین مسلمانان چگونگی رفتار آنان با زنان است. "بهترین شماآن است که با زنان بهترین باشد" .چنانکه علامت انسانهای بزرگوار را تکریم زنان می داند و لئیمان را کسانی می داند که به زنان اهانت می کنند. اهمیت رعایت حقوق زنان و نگرانی پیامبر جهت تصحیح نگرشهای اجتماعی نسبت به آنها تا انجاست که در خطبه حجه الوداع، در حضور انبوه جمعیت حاضر در این مراسم و در واپسین سال عمرش گفت: ای مردم زنان برشما حقی دارند چنانکه شما رابرزنان حقی است وخدا را نسبت به زنان در نظر ارید و نسبت به آنان خیرونیکی روا دارید.

از طرفی مادربه عنوان رکن اصلی بنیاد خانواده در قران و حدیث مورد توجه خاص قرار گرفته است. خداوند فرزندان را ملزم به رعایت حقوق مادران و پدران کرده است. پیامبر نیز بارها به مسلمانان شان و جایگاه مادر را متذکر شده و فرمود: بهشت زیرپای مادران است. وی در رعایت حال انان نیز پیشقدم بود و در عمل به اصحاب و مسلمانان می اموخت که به یاری مادران بشتابند. پیامبر نماز را برای کمک به مادران کوتاه می کرد و می فرمود که دوست دارم نماز را طولانی کنم ولی اگر صدای گریه کودکی رابشنوم برای کمک به مادرش حاضرم نماز را قطع کنم و کودک را آرام کنم.

باتوجه به نگاه تحقیرامیزی که در دوره جاهلیت نسبت به زنان وجود داشت، پیامبر تلاش گسترده ای رابرای رفع تبعیض و ایجاد یک تغییر اجتماعی دربین اعراب انجام داد. وی با تاکید بر برابری زن و مرد از دیدگاه اسلام، تفکری نو را به جامعه عرضه کرد، سپس با رفتار محترمانه و محبت آمیز با زنان و سفارش به یارانش دررعایت حق آنان ، نگرشهای اجتماعی نسبت به زن را تغییر داد و عاقبت با تشویق به مشارکت فعال زنان درعرصه اجتماع آنان را با نقش واقعیشان در پیشرفت جامعه بشری آشنا کرد.

*دانشیار تاریخ و تمدن ملل اسلامی و رئیس دانشکده ادبیات و علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات